«حجت الاسلام والمسلمین دکتر اخلاقی»، معاون پژوهش جامعه المصطفی- واحد مشهد، در گفت و گو با مرکز خبر و اطلاع­رسانی جامعه­المصطفی، به پرسش­های ما در موضوعاتی مانند فواید آموزش پژوهش­محور، جایگاه ایده­های نو در حوزه پژوهش، برگزاری همایش علمی «پیام‌آور رحمت»  و... پاسخ گفت. در ادامه، مشروح این گفت و گو تقدیم شما می­شود.

• پژوهش، یکی از مباحث مهم و مطرح در آموزش است. برخی معتقدند آموزشی کارایی دارد که پژوهش‌محور باشد. نگاه شما در این باره چیست؟

روشهای معمول در حوزه آموزش متاسفانه در گذشته بر اساس تقلید از دنیای غرب حافظه محور بوده است، این روش سالها در دانشگاه های جهان سوم متداول بوده که به حوزه های علمیه هم سرایت نموده است، این روش معلم محور و در واقع طلبه و دانش پژوه غیر فعال خواهد بود، در این روش خلاقیت و یادگیری صحیح اتفاق نمی افتد، امروز حیف است المصطفی بخواهد از این روش منسوخ تبعیت نماید، در یاد گیری که در ادبیات دینی توصیه شده و افتخار اسلام تاکید بسیار فراوان بر تعلیم و تعلم دارد علاوه بر شنیدن مولفه های مهمی چون پرسش «فاسئلو اهل الذکر» تفکر که آیات زیادی بر آن تاکید دارند، کاوشگری و پژوهش نیز باید نقش داشته باشند.

جالب این است که همین نکات در پیام یونسکو در خصوص یادگیری که آن را « دانستن ، انجام دادن، همزیستی و زیستن آمده » مورد توجه قرار گرفته است . آموزش پژوهش محور همه این مولفه ها را خواهد داشت و به نظر حقیر امروز باید به حقیقت دیگری قائل شد و آن مدیریت پژوهش بر فرآیند یادگیری است در دنیای کنونی و حتی کشورهای در حال توسعه در عرصه های دیگر به مدیریت پژوهش تن داده ایم مثلا توجه دارید سهم هزینه های تحقیقاتی از درآمد ناخالص ملی در اداره کشورها هر روز رو به رشد است ولی مدیریت پژوهش هنوز در حوزه یادگیری و آموزش در نهاد های علمی کشورمان پذیرفته نشده و به نظر اینجانب این امر در آینده مورد توجه قرار خواهد گرفت و به جبر آن را باید بپذیریم اما متاسفانه با هزینه از دست دادن فرصت های طلایی در رسیدن به آن مواجه خواهیم شد.

• به نظر شما، پژوهش‌محور بودن آموزش، چه آثار و فوایدی به دنبال خواهد داشت؟

آثار و فواید آن در سوال قبلی هم مرور شد ، روش حافظه محور آسیب های زیادی دارد مانند غیر فعال بودن دانش پژوه عدم بکارگیری فکر در عرصه فراگیری و نهایت عدم خلاقیت که در آموزش پژوهش محور همه این آسیب ها مرتفع خواهد شد و دانش پژوهش ضمن تعمیق آموزش های خود به ابتکار در عرصه علم و تولید علم خواهد رسید .

• شيوة آموزش، پژوهش و تربيت المصطفي، چه قدر پاسخ‌گوي نياز جهاني است؟

باید خدا را شاکر باشیم که المصطفی تا کنون توفیقات بسیار زیادی در عرصه های آموزشی، تربیتی و پژوهشی داشته است که بررسی همه آنها در این فرصت و مجال اندک چه بسا نگنجد البته باید اعتراف نمود که با نیازها و ایده آل ها نیز فاصله زیادی را دارد، اجازه بدهید این مورد چون نیازمند فرصت بیشتر است در مجالی دیگر پرداخته شود

شرح این هجران و این سوز جگر این زمان بگذار تا وقت دگر

• توصية شما به طلاب جوان براي ورود به عرصه­هاي پژوهشي چیست؟

طلاب در حوزه پژوهش باید نکاتی را مورد توجه قرار بدهند که از باب تذکر عرض می کنم: اولا- داشتن انگیزه لازم در این عرصه بسیار لازم است، پژوهش زحمت خاص خود را دارد، پشتکار و صبر خواهد، پژوهش زمان بر است بنابر این حوصله و انگیزه به این امر کمک بسیار می کند، پژوهش در واقع حلقه به محصول رساندن آموزش های مرسوم است و از این جهت باید برای همه ما مهم باشد و درک این اهمیت به پشتکار ما در امر پژوهش منجر خواهد شد.

ثانیا- خود باوری و اعتماد به نفس از پیش شرط های موفقیت در عرصه تحقیق است، متاسفانه باید اعتراف نمود این نکته در المصطفی مثل بسیاری از حوزه های سنتی که طلاب در این جهت ضعف دارند، وجود دارد، ما بسیار می بینیم که دانشجو با دو سه سال درس وارد عرصه حضور در مجلات و رسانه های مکتوب شده و مقالات خود را به چاپ می رساند ولی در حوزه و المصطفی چه بسیار طلابی که مدرک کارشناسی را گرفته و جز تحقیق پایانی هیچ مقاله علمی دیگری ندارند.

ثالثا- آشنایی با اصول و روشهای تحقیق از جمله نحوه استفاده از ابزار نوین تحقیق و پژوهش که بسیار کار تحقیق را تسهیل نموده، استفاده از این ابزار به صورت صحیح باید مورد توجه پژوهشگران جوان قرار گیرد و ضمن توجه به محتوا شکل تحقیقات و پژوهش ها نیز از استانداردهای لازم برخوردار باشد.

• چندی پیش، در جلسة معاونت پژوهش المصطفی، که با حضور معاونان پژوهشی مراکز جامعه‌المصطفی در سازمان مرکزی برگزار شد، حجت‌الاسلام والمسلمین علمی از اهتمام معاونت پژوهش المصطفی به یافتن ایده‌های جدید در حوزه پژوهش خبر داد. معاونت پژوهش نمایندگی المصطفی در مشهد در این عرصه چه کار کرده است؟

ایده­های نو در حوزه پژوهش مبتنی بر برنامه ریزی جامع و کاربردی است، در سال جاری ما در مجتمع احساس ما این بود متاسفانه پژوهش در المصطفی از یک برنامه کاربردی در این عرصه محروم است با اساتیدی در حوزه برنامه ریزی صحبت شد و اطلاعات و سیاست های کلی و .. منتقل شد و طرحی جهت برنامه ریزی برای یک دوره چند ساله متناسب با کسی که شناسنامه تحقیق را در این معاونت تکمیل می کند با حداقل بودجه پیشنهاد شد که متاسفانه با مسائلی در بحث بودجه پیش آمد این طرح به اجرا نرسید، هدف این طرح این بود که طی برنامه 4 ساله برای کارشناسی، و 2 ساله برای ارشد، مشخص بشود این محقق چه نیازهای دارد و با چه برنامه هایی آن نیاز ها برطرف شده تا بتوانیم ماموریت اصلی این معاونت که مورد تاکید ریاست معزز المصطفی بوده که « ما باید بتوانیم محققان درجه اول را تربیت و به دنیای اسلام تحویل دهیم» محقق شود.

• در جلسة مزبور، مجتمع آموزش عالی واحد مشهد براساس کارایی فعالیت های پژوهشی، رتبه نخست را در گزارش سال 90 کسب نمود. به نظر شما، دلیل کسب این رتبه چه بوده است؟ به عبارت دیگر، چه مؤلفه‌هایی را در کسب این رتبه مؤثر می‌دانید؟

شاید بهتر این باشد که در پاسخ به این سوال فقط در حد خود از زحمت و تلاش و اخلاص و دلسوزی همکاران اندک خود در معاونت تقدیر کنم، تردیدی نیست بهره بری در نیرو و کار گرچه از قواعد آکادمیک خود برخوردار است و امروز به دارای رشته های خاص بوده ولی همه آنها مبتنی بر چند اصل اخلاص، دلسوزی، و کار را وظیفه خود دانستن و.. می باشد که دوستان ما در معاونت همت خود را در این جهت گذاشته اند.

• از دست‌آوردهای پژوهشی‌تان در سال‌های اخیر، به ویژه در سال جاری، سخن بگویید.

این معاونت در سال جاری در جهت اقدام به شناسائی، جذب محقق تلاش نمود و تا کنون 404 محقق پژوهشگر برادر جذب شده اند که نسبت به کل دانش پژوهان این مجتمع عدد قابل توجهی را به خود اختصاص داده و تا کنون بیش از 3000 اثر علمی (اعم از کتاب، مقاله ، ترجمه و ..) به این معاونت رسیده که 1643 اثر ارزیابی گشته و در نرم افزار محققان ثبت شده و گنجینه ای ارزشمند را جمع آوری نموده است.

همچنین در عرصه دانش افزایی محققان و با انگیزه ارتقای سطح علمی و مسئله شناسی و نیز آشنایی با ابزارهای نوین تحقیق و پژوهش توسط طلاب، نشست های علمی و کارگاه های مختلفی را در سال جاری برنامه ریزی و اجرا نموده است، نشستهایی مانند نهضت عاشورا و بیداری اسلامی، کارگاهایی مانند روش تحقیق، روش پایان نامه نویسی و ... از نمونه های آن است. نشر فصلنامه سفیر نور به صورت مکتوب و طلیعه به صورت دیجیتالی و چند عنوان کتاب جدید و نیز فعالیت انجمن های علمی و نشریات آنها و تقویت سایت سفیر نور با سه زبان فارسی، انگلیسی و فرانسه که مورد استقبال حدود نیم میلیون نفر در سال بوده از فعالیت های جاری این معاونت است

• معاونت پژوهش مجتمع آموزش عالی مشهد مقدس در نظر دارد همایش علمی «پیام‌آور رحمت» را برگزار نماید. دربارة این همایش، زمان و اهداف برگزاری، دلیل برپایی چنین همایشی، تعداد آثاری که تاکنون به دستتان رسیده است و ابعاد مختلف همایش توضیح دهید و تشریح نمایید.

همایش پیام آور رحمت در واقع پاسخی منطقی و مستدل به همه تهاجمی است که نسبت به وجود نازنین پیامبر اکرم(ص) در سالهای گذشته شده است، واقعیت این است که هجوم به پیامبر در سالهای اخیر به ویژه با ساخت فیلم موهن و شنیع، قطعه ای از پازل تهاجم برنامه ریزی شده نسبت به ارکان دین اسلام و شخص پیامبر(ص) است، در قبال این تحرکات استکبار خب دنیای اسلام در حضور میدانی به خروش آمد و در صحنه حاضر شد اما این سوال جدی را بنده به عنوان یک طلبه از نخبگان می پرسم در حوزه دفاع از آن حضرت حوزه های علمیه و اساتید چه کار فکری و علمی انجام دادند؟ این معاونت بر اساس این ضرورت با برنامه ریزی و همکاری عزیزانمان در معاونت پژوهش ستاد، اقدام به فراخوان مقاله ای در دو بعد عقلانیت و رافت پیامبر اکرم(ص) که در تبلیغات دشمن مورد هجمه قرار گرفته، نمود و باعث خشنودی است تا کنون با اینکه مدت کوتاهی از فراخوان نگذشته، ارسال حدود 40 مقاله قطعی شده، و با کمک خدای متعال و روح بلند آن حضرت امیدواریم تا آخر سال جاری این همایش را با شکوه برگزار کنیم، البته حتما با مشکلات مالی در سال جاری آشنا هستید که امیدواریم با عنایات ریاست معزز المصطفی حضرت آیه الله اعرافی و معاون محترم پژوهش حجه الاسلام و المسلمین دکتر علمی، در این زمینه شرمنده رسول گرامی اسلام نباشیم.

این همایش دارای ریز موضوعات مرتبط با آن حضرت است که در پوستر فراخوان در سایت نیز قابل دسترسی است و تا 15 دیماه فرصت ارسال مقالات می باشد.

• نظریه‌پردازی دینی چه ویژگی‌هایی دارد و نظریه‌پرداز باید چه مواردی را مدنظر قرار دهد که یک نظریه ناب و فراگیر ارائه شود؟

بحث نظریه پردازی آنهم در حوزه دین، دارای نکات و مشخصات زیادی باید باشد، شاید در تعریف نظریه باید گفت راهی نو برای برون رفت از مشکلات، و دین هم مجموعه قواعد و قوانینی که دارای جامعیت و جهان شمولی است و پاسخ گوی همه نیازهای انسانها است، در نظریه پردازی دینی باید مواردی را در نظر داشت که عبارتند از:

الف- اخلاص داشتن و دارای هدف الهی بودن؛ این امر باعث تحقق همت والا در شخص و ایستادگی در قبال مشکلات و سختی ها می شود

ب- بهره گیری از تعقل و اندیشه؛ حوزه نظریه پردازی نیاز به انسانهای عمیق و دارای فکر و اندیشه است، این حقیقت در قرآن و روایات دینی مورد تاکید فراوان قرار گرفته است، حضرت علی در روایتی فرمودند: «اوصیکم بتقوی الله و ادامه التفکر فان التفکر ابو کل خیر و امه.» در این تعبیر حضرت فکر و اندیشه را منشا همه خوبیها و خیرات می دانند،

ج- آشنایی با دین؛ کسانی در حوزه نظریه پردازی دینی باید ورود پیدا کنند که آشنایی آنها با دین و ساحت های آن کامل باشد، یکی از آفات برخی از نظریه پردازی های کنونی در عرصه دین متاسفانه همین است که برخی از افرادی که نگاه عمیق و کامل به دین ندارند و گاه دید سطحی نسبت به آن داشته اقدام به بیان آن کردند که آفت بسیار بزرگی است.

د- آزاد اندیشی؛ این مورد هم از اهمیت برخوردار است، نگاه تقلیدی و سنتی صرف داشتن به حوزه دین انسان را از نظریه پردازی آنهم به صورت زنده محروم می کند.

این موارد برخی از ویژگیهایی است که به نظر می رسد برای افرادی که بنا دارند در این زمینه تلاش کنند لازم است.

• مرحله پس از ارائه یک نظریه، پذیرش آن از سوی جوامع علمی است. چه باید کرد تا نظریه‌های دینی یا نظریه‌های مطرح‌شده در حوزة علوم انسانی، که نظریه‌پردازان مسلمان مطرح می‌کنند، در سطح جهانی، مشهور و مورد ارجاع اندیشمندان دنیا قرار گیرد؟

به نظر من عوامل مختلفی در این مسئله دخالت دارد که شاید مهمترین آن اتقان و استحکام نظریه است، این نکته در سخن اندیشمندان آمده که دانش ها از سه لایه معرفتی برخوردار می باشند که آنها عبارتند از:

الف- گزاره های علمی که معمولا دانش پژوهان با این لایه مرتبطند .

ب- در لایه دوم نظریه ها قرار دارند که هر گزاره معمولا مبتنی بر یک و یا چند نظریه است.

ج- و نهایت چهارچوبها هستند که نظرات در آنها قرار می گیرند.

تردیدی نیست اگر نظریه پردازی در حوزه دین مبتنی بر این فرمول شکل گیرد و از چهارچوب مستحکم برخوردار باشد به ویژه وقتی دین شناسان با عمق و دید روشن متولی این عرصه گردند، ماندگار خواهد شد، درون و فطرت انسان که عجین با گرایشات کمال جوئی و پرسشگری است همواره به صورت فطری به دنبال مباحث مرتبط با حوزه دین بوده و این از امتیازات ماندگاری نظریه پردازی در عرصه دین است.

• دربارة ضرورت نهادینه شدن پژوهش در طلاب چه پیشنهادهایی دارید؟

برای نهادینه شدن و فرهنگ سازی در بحث پژوهش گام اول درک ضرورت تحقیق و پژوهش در دنیای کنونی و برای پاسخگوئی به نیازهای بشریت است، این باور ابتدا باید در سطح مدیران ارشد و مدیران میانی و سپس در میان همه دانش پژوهان به وجود آید، شاید هنوز پس از سی و سه سال از پیروزی انقلاب اسلامی این باور در کل نظام و به تبع در نهادهای زیر مجموعه به صورت کامل به وجود نیامده است، اجازه دهید مثالی را عرض کنم در همین مشکل بودجه ای سال جاری وقتی با دقت نگاه می کنیم می بینیم عمده فشار بر بودجه پژوهش وارد می گردد و در یک تحلیل سطحی گفته می شود از بودجه تغذیه، حقوق اساتید و کارمندان، امور مختلف دیگر که نمی شود کم نمود ولی مسائل پژوهشی .... و این عدم درک ضرورت اهمیت تحقیق و پژوهش مهمترین مانع در جهت نهادینه کردن فعالیت پژوهشی است و نتیجه آن سطح پایین حضور محققان در عرصه تولید فکر است.

گام دوم نقش بسیار اساسی گروه های علمی تربیتی، و اساتید محترم در این مسئله است، گروه های علمی در المصطفی نقش بی بدیلی را پیدا کردند که به نظر حقیر هنوز به عوامل مختلف نتوانسته اند آن را ایفا نمایند، اگر گروه های علمی تربیتی و نیز اساتید محترم این ضرورت را در کنار آموزش با زبان و عمل و نوع تدریس و مطالبه از دانش پژوهان دنبال کنند در نهادینه شدن فرهنگ پژوهش بین طلاب محترم بسیار موفق خواهیم بود.

• می‌خواهیم طرح پرسش آخر را به عهدة خودتان بگذاریم؛ در پایان گفت‌وگو، آنچه لازم می‌دانید، بیان نمایید.

در پایان از شما و همه همکاران عزیزم در مدیریت ارتباطات و بین الملل تشکر می کنم و امیدوارم المصطفی هر روز بر اساس سیاستهای کلان و برنامه های راهبردی بتواند گام های موثر تری در عرصه بین الملل بردارد. والسلام