استنباط فقهی نیازمند مقدماتی است که تحصیل و مهارت‌یابی در آنها بر هر فقیه، لازم و ضروری است و یکی از شرایط اساسی در فهم مراد و مقصود روایات، آشنایی با قرینه‌های موجود در هنگام صدور روایت است.
در همین راستا پژوهشکده علوم و معارف حدیث، اقدام به جمع‌آوری و تدوین مجموعه کتبی تحت عنوان «مدارک فقه اهل‌سنت علی نهج وسایل الشیعه» نموده است، خبرگزاری حوزه در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد کاظم طباطبایی مولف این اثر و رییس پژوهشکده علوم و معارف حدیث ابعاد و زوایای این کار فاخر پژوهشی که در کنفرانس 26وحدت اسلامی با حضور اندیشمندان شیعه و اهل‌تسنن رونمایی شد را تشریح کرده است.
*ضرورت و هدف کتاب مدارک فقه أهل السنة
استنباط فقهی، نیازمند مقدماتی است که تحصیل آنها و مهارت‌یابی در آنها، بر هر فقیه، لازم و بلکه ضروری است. استنتاج احکام فرعی، افزون بر پیش‌نیازهای اصولی و رجالی، نیازمند فهم دقیق و همه‌جانبه معنای روایت و دستیابی به مراد و مقصود پیامبر صلی الله عليه وآله و اهل بیت عليهم السلام است. فهم روایات یا «فقه الحدیث» نیز در گرو ورزیدگی در دانش‌ها، مهارت‌ها و راه‌کارهایی همچون: فحص تام، تخریج ، فقه اللغه، اختلاف الحدیث و ... است.
یکی از شرایط اساسی در فهم مراد و مقصود روایات، آشنایی با قرینه‌های موجود در هنگام صدور روایت است؛ قرینه‌های داخلی و خارجی‌ای که فهم صحیح روایت، منوط بدانهاست.
*فضای صدور روایت
از جمله قرینه‌های خارجی اثرگذار در فهم روایت، فضای صدور روایت است. روشن است که احادیث پیامبراکرم صلی الله عليه وآله و اهل بیت عليهم السلام در پاسخ به نیاز یا پرسشی خصوصی یا عمومی صادر شده و در فضایی در بر دارنده قرینه‌های گوناگون حالی و مقالی، زمینه وجود یافته‌اند. گاه محیط سخن، در سیطره اعتقاد یا باور خاص و به هر حال، تحت نفوذ فرهنگ عمومی بوده است که معنایی خاص را از کلام پیامبراکرم صلی الله عليه وآله و اهل بیت‌عليهم السلام به ذهن مخاطب، منتقل می‌کرده است و طبعاً مخاطبان سخن، از اطلاق یا عموم واژگان موجود در آن سخن یا روایت، معنایی متناسب با آن فضای فرهنگی می‌فهمیده‌اند.
گاه روایتی را که به ظاهر در بر دارندۀ قضیه حقیقیه است، بر یک مصداق خارجی حمل می‌کردند و گاه از یک قضيه خارجیه، عموم یا اطلاق حکم را برداشت می‌کردند، همچنان که گاه واژه مجمل یا مشترک موجود در روایت، در لایه‌های فرهنگ عمومی زمان خود، معنایی ویژه می‌یافته و یا برای مخاطبان موجود در آن فضا (مکان و زمان)، روشن و آشکار بوده است.
*اسباب ورود حدیث
فضای صدور روایت و انگیزۀ صدور آن، در اصطلاح عالمان حدیث، «اسباب ورود حدیث» نامیده می‌شود. مراد از اسباب ورود حدیث، مجموعه قرائن و ویژگی‌هایی است که پژوهشگر را با فضای صدور سخن پیامبر اکرم صلی الله عليه وآله و اهل بیت عليهم السلام آشنا می‌سازد. فضای صدور نیز مجموعه‌ای درهم تنیده از سؤال راوی، پیش‌فرض ذهنی او و جامعه، عرف و عادت فراگیر مردمان شهر یا منطقه، فرهنگ حاکم بر جامعه و قوم و قبیله، ارتکازات يا ذهنیت‌هایاجتماعی و ... است.
*شرایط فهم دقیق روایت
با توجه به نکات پیش‌گفته، فهم دقیق هر روایت، منوط به آگاهی هرچه بیشتر و دقیق‌تر از: فضای کلّی حاکم بر جامعه، نظر مشهور عالمان اثرگذار اهل سنّت و توده مردم در بارۀ موضوع مورد پرسش، و ... است.
شیعیان، در دوره‌های متفاوت و در مراکز گوناگون جمعیتی، زندگی می‌کردند و معمولاً در کنار اهل سنّت ـ که اکثریت جامعه را تشکیل می‌دادند ـ می‌زیسته‌اند. از این رو، طبیعی است که بسیاری از پرسش‌های آنان برگرفته از فضای فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه بوده که آن فضا نیز متأثّر از آرای اکثریت عالمان دیار آنان بوده است.
روایات نبویِ موجود در جوامع حدیثی اهل سنّت، اقوال و آرای صحابۀ پیامبر اکرم صلی الله عليه وآله و تابعیان، آرای دانشمندان اهل سنّت در دو سده نخست در شهرهای بزرگِ در بر دارندۀ شیعیان (همچون مدینه و کوفه)، سنّت‌های عمومی مردمان در حوزه‌های معرفتی گوناگون، تبلیغات و تمایلات حاکمان جامعه مسلمان و نهاد حاکمیت، علائق و سلائق مردمان، و ... از جمله قرائن تبیین کننده فضای صدور روایات هستند که آشنایی کامل و دقیق با آنها، به فهم دقیق‌تر مراد و مقصود روایات، یاری می‌رساند.
هدف از پژوهش جامع «مدارک فقه أهل السنة علی نهج وسائل الشيعة» در حقيقت آن است که در مسیر فهم و تبیین روایات صادر شده از اهل بیت عليهم السلام، مجموعه گسترده ای از قرائن مورد اشاره را جمع‌آوری نموده و در اختیار مخاطبان کلمات نورانی أهل بيت عليهم السلام قرار گيرد.
*انديشه های آغازين «مدارک فقه أهل السنة»
توجه به آرای صحابه، تابعیان و عالمان سده‌های اوّليه تاریخ اسلام، در میان عالمان شیعی، سابقه‌ای کهن دارد. مرحوم شیخ طوسی (م 460ق) در کتاب «الخلاف» خویش، تا حدودی به این شیوه نظر دارد.
علامه حلی (م 628ق) به گونه بسیار گسترده، آرا و اقوال اهل سنّت را در کتاب ارجمند «تذکرة الفقهاء»، گزارش و تحلیل کرده است، به گونه‌ای که این کتاب، از منظر جامعیت نسبت به اقوال و آرای متقدمان، کتابی شایسته و در خور توجه است.
*شیوه آیت‌الله العظمی بروجردی
در دورۀ معاصر، فقیه بزرگوار شیعی، آیة الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی (م 1340ش / 1380 ق)، به این شیوه اهتمام فراوان داشته و قواعد و ضوابط آن را تبیین کرده است. ایشان در درس خارج فقه خویش، به روایات اهل سنّت و آرا و اقوال عالمان متقدّم آنان اهمیت ویژه می‌دادند. از منظر ایشان، مباحث فقه و حدیث اهل سنّت، قرینه منفصل برای فهم روایات شیعه به شمار می‌روند. از این رو، ایشان آشنایی با فقه اهل سنّت و احادیث آنان را لازم می‌دانستند و در درس خویش، نظرات عالمان اهل سنّت را نیز نقل و ارزیابی می‌کردند. از منظر ایشان، در بسیاری از موارد، فقه شیعه و احادیث فقهی شیعه تقریباً حاشیه و تعلیقه بر فقه و فتاوای اهل سنّت، محسوب می‌شود؛ زیرا آن فقه، بر جامعه و محیط صدر اسلام، حاکم بوده و نظرات آنان سبب پدید آمدن سؤال در ذهن عالمان شیعه گشته است و آنان این پرسش‌ها را با ائمه عليهم السلام مطرح کرده‌اند.
همين طور کتاب نصوص أهل البیت عليهم السلام من مصادر أهل السنة نگاشته آیة الله سید مهدی روحانی و آیة الله علی احمدی میانجی نیز در برخی از اهداف، با پژوهش حاضر، اشتراک هدف دارند، اگر چه از منظر ماهیت، با یکدیگر تفاوت اساسی دارند.
*ویژگی کتاب مدارک فقه أهل السنة
مجموعه«مدارک فقه أهل السنة علی نهج وسائل الشيعة إلی تحصيل مسائل الشريعة»، در پی ارائه روایات فقهی اهل سنّت، همراه با آرا و نظریات صحابه، تابعیان و عالمان سده‌های اوّل و دوم هجری است که در درون خود، آرای بنیان‌گذاران مذاهب چهارگانه اهل سنّت را نیز دارد.
محدود کردن دامنه تاریخی تحقیق به دویست سال آغازین اسلام، از آن جهت است که اکثر قریب به اتفاق روایات فقهیِ صادر شده از اهل بیت عليهم السلام ناظر به فرهنگ این دوره اند و در سدۀ سوم، شمار روایات فقهی اهل بیت عليهم السلام بویژه روایات ناظر به آرا و نظرات اهل سنّت، فراوان نیست.
این مجموعه، مطابق با عناوین کتاب شريف «وسائل الشیعة إلی تحصيل مسائل الشريعة» و روایات ذیل ابواب اين کتاب شريف، تنظیم و مرتّب شده است، به گونه‌ای که در کنار هم قرار گرفتن کتاب وسائل الشیعة و کتاب حاضر، جهت‌گیری‌ها و تناظر روایات نسبت به یکدیگر را تبیین می‌کند.
ویژگی‌های کتاب «وسائل الشیعة» سبب شد که این کتاب، از زمان نگارش تا کنون، مورد استقبال فراوان عالمان قرار گیرد و مباحث فقهی حوزه‌های علميه شیعی، مطابق با روایات آن، سامان یابد، به گونه‌ای که ارجاع به مصادر اصلی کتاب وسائل الشیعة نیز فراموش شود.
وسائل الشیعة، هنوز هم دستمايه عمده فقیهان در اجتهاد و استنباط احکام شرعی است و در حوزه‌های فقهی شیعه به عنوان کتاب مرجع شناخته می‌شود و اگر چه در موضوع اخذ، تنظیم و تقطیع احادیث آن و نیز ارجاعات درونیِ این کتاب، اشکالاتی مطرح شده است؛ ولی این اشکالات نیز سبب کاهش مراجعه به آن نگشته است.
جامعیّت نسبی کتاب «وسائل الشیعة» و فراوانی تفریعات آن، سبب شد تا در پژوهش حاضر ـ که پیگیر احادیث متناظر شیعه و سنّی است ـ نیز همچنان محور و مبنا قرار گیرد.
*شاخص‌های علمی مورد توجه
در اين پژوهش جامع که بيش از دويست عنوان کتاب با حجمی بالغ بر 1000 جلد از مصادر دست اول اهل سنت را شامل می شود شاخص های علمی ذيل به طور جدی پی گيری شده اند :
ابواب، عناوین و روایات فقهی، به تفصیل، مورد بحث قرار گرفته‌اند.
تمام منابع حدیثی اهل سنّت، در دایرۀ جستجو بوده است.
تمام روایات، اقوال و آرای موجود در مصادر اهل سنّت، چه موافق شیعه و چه مخالف، مورد توجه بوده اند.
همه متون (نصوص)، از منابع اوّلیه و اصلی اهل سنّت انتخاب شده و از اتکای به کتاب‌های واسطه و متأخر، به طور جدی پرهيز شده‌است.
چینش مطالب، به شکل چینش عناوین کتاب «وسائل الشیعة» است که برای مخاطبان فرهیخته و مجتهدان، کاملاً شناخته شده است.
اختلاطی بین روایات شیعه و سنّی صورت نگرفته است؛ بلکه روایات اهل سنّت، کاملاً متمایز از روایات اهل بیت عليهم السلام و در مجلّدات مجزّا به چاپ رسیده‌اند.
ارجاعات بین ابواب، کامل و دقیق است و نیاز مخاطب را به راحتی تأمین می‌کند.
*دستاوردهای این پژوهش
جمع‌آوری مجموعه متون مورد اشاره که پژوهش حاضر در پی آن است، جهت تطبیق با مجموعه غنی روایات شیعی، علاوه بر روشن شدن فضای صدور روايات شيعه دستاوردهای علمی فراوانی را در پی دارد چنان که شناسایی علمی و دقيق روایات تقیّه و تبيين حدود آن يکی از اين ثمرات مهم است چنان که روشن است فضای خفقان‌آلود دوران بنی امیه و بنی عباس، گاه موجب تهدید جدّی جامعه شیعی می‌گشت. این تهدید، سبب می‌شد که اهل بیت عليهم السلام برای حفظ کیان تشیّع و جان و مال شیعیان و بویژه عالمان شیعی و یا مصون ماندن ناحيه امامت از خطرات، به‌گونه‌ای سخن گویند که در آن دوره خاص، آسیبی متوجه ارکان شیعه نگردد و جامعه شیعی، به عنوان جامعه‌ای بی‌اعتنا به احکام شرعی به توده مردم و حاکمان، معرفی نشود.
از این رو، روایات اهل بیت عليهم السلام گاه جهت صدور خاص دارند و بیانگر حکم شرعی واقعی نیستند و یا مطالبی را مطابق با احکام و افکار عمومی اکثریت اهل سنّت، بیان کرده‌اند. این گروه از روایات، با عنوان «روایات تقیّه‌ای» شناخته می‌شوند و مربوط به دوره و زمان خاص هستند و طبیعتاً شمول و فراگیری احکام شرعی را نسبت به همه دوره‌ها و زمان‌ها، دارا نیستند. به عبارت دیگر، قضایای حقیقی و دائمی محسوب نمی‌شوند و تنها به عنوان وظیفه شرعی برای مخاطب خاص در زمان و یا مکان خاص، صادر شده‌اند و در غیر آن شرایط، از حُجّیت لازم برای استناد، برخوردار نیستند.
*شناخت روایات تقیه‌ای از مهارت‌های مهم اجتهاد
شناسایی روایات تقیه‌ای، یکی از مهارت‌های مهم در اجتهاد و استنباط احکام شرعی است. عدم شناسایی و یا شناسایی نادرست، سبب می‌شود که اجتهاد، به بیراهه رود و حکمی غیر شرعی جای‌گزین حکم شرعی شود.
شناسایی آرای صحابه، تابعیان و اقوال عالمان معاصر با زمان صدور روایات اهل بیت عليهم السلام، از این منظر، اهمیت بیشتری می‌یابد. روشن است که روایات امام علی، امام حسن، امام حسین و امام سجاد عليهم السلام ناظر به روایاتی است که در آن دوره، عالمان اهل سنّت، بدانها احتجاج می‌کرده‌اند. روایات اهل بیت عليهم السلام همچنین ناظر به اقوال صحابه و تابعیان ـ بویژه حاکمانِ پس از پیامبراکرم صلی الله عليه وآله و یا عالمان اوّلیه ـ است؛ ولی به هیچ وجه، ناظر به فتاوای مذاهب چهارگانۀ اهل سنّت نیست؛ چرا که سرآغاز فراگیر شدن مذاهب چهارگانه مشهور اهل سنّت، پس از سال 120 هجری بوده است.
با توجه به اين نکته تجميع متون صادر شده و رايج در دو قرن اول هجری که در کتاب مدارک فقه أهل السنة اتفاق افتاده است فقيه را به طور جدی در پی جويی و رد يابی روايات تقيه ای ياری می رساند.
*دفاع کلامی از شیعه
از ديگر دستاورد ها و ثمرات اين پژوهش جامع می توان به دفاع کلامی از شيعه اشاره نمود. تفاوت روایات فقهی اهل بیت عليهم السلام و آرای عالمان شیعه با مذاهب چهارگانه اهل سنّت، گاه سبب تعریض برخی مخالفان به تفکر شیعی گشته است. این افراد با توجه به مشترکات مذاهب چهارگانه اهل سنّت ـ بویژه در مواردی همانند نماز که در میان تودۀ مردم شیوع دارد ـ مذهب شیعه را مذهبی متفاوت از مذاهب چهارگانه اهل سنّت معرفی کرده، آن را شاذ می‌پندارند.
جمع‌آوری روایات اهل سنّت و آرا و اقوال صحابه، تابعیان و عالمان متقدم اهل سنّت در سده‌های اوّل و دوم، پاسخگوی این شبهه است و به وضوح، این موضوع را تبیین می‌کند که مضمون روایات اهل بیت عليهم السلام، در دوره‌های نخست، در میان اهل سنّت، مطرح بوده و گاه شیوع داشته است؛ یعنی روایات نبویِ مطابق با فقه شیعه، در جوامع حدیثی اهل سنّت، گزارش شده‌اند و نظر بسیاری از صحابه و تابعیان، مطابق با احادیث شیعه و مخالف با نظر مذاهب چهارگانه اهل سنّت بوده است و با عمل و عرف فعلی اهل سنّت، مخالفت دارد.
از این منظر، مجموعه حاضر، از زاويه کلامی و دفاع از آموزه‌های شیعی نیز مورد توجه است؛ زیرا سبب مقابله با بهانه‌جویی معاندان گشته، زمینه دفاع منطقی و عُقلایی از روایات اهل بیت عليهم السلام و اقوال عالمان شیعه را فراهم می‌کند.
ديگر نتيجه ی مهمی که بر پژوهش جامع مدارک فقه أهل السنة مترتب گرديده است تحقق يک گام بزرگ و مهم در حوزه ی مباحث تقريب است. فراوانی متون یکسان و وجوه مشترک در روایات، احکام و آرای فقهی در بین مذاهب اسلامی از اسبابی است که می‌تواند، دستمايه ای جدی برای تقریب بین مذاهب باشد. شناسایی متون مشترک روایی و همچنین فتاوای هم‌مضمون و نزدیک به هم در حوزه فقه، همچنین استدلال علمی و مقبول برای تبیین نقاط مشترک، به تقریب بین مذاهب، یاری می‌رساند.
جمع‌آوری متون مشترک روایی‌ای که ناظر به دوره قبل از شکل‌گیری و افتراق مذاهب اند،مثبت وحدت در منشأ صدور و یگانگی در مصادر پایه و اتقان در مستندات اوّلیه اسلامی است واين مهم در پژوهش حاضر به خوبی تبلور يافته است.