اشاره

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، سال 1354 در تهران متولد شد. ایشان دانش آموخته حوزه علمیه قم و فارغ التحصیل دکترا در رشته علوم قرآن و حدیث از واحد تربیت مدرس دانشگاه قم، بیش از بیست سال است که با مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) در رده های مختلف مدیریتی و پژوهشی همکاری می کند و همچنین، دارای کرسی تدریس در دانشگاه و نهادهای حوزوی و سابقه چند سال معاونت فناوری اطلاعات مرکز مدیریت حوزه های علمیه قم است. نگارش مقالات متعدد علمی و پژوهشی، مدیریت و مشارکت فعال در طراحی، تولید و توسعه محصولات فناورانه، از جمله آثار به جای مانده از ایشان است. از جمله مسئولیت های اجرایی و فرهنگی حجت الاسلام بهرامی می توان به این موارد اشاره کرد:

مسئولیت هایی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (مانند: قائم مقام ریاست مرکز، قائم مقام معاون پژوهش، معاون پژوهش، معاون شبکه اطلاع رسانی نور، مدیر گروه پژوهشی حدیث، عضو هیئت مدیره شرکت نور رایانه سپهر)؛ مدیر پژوهشکده فناوری اطلاعات و علوم اسلامی وابسته به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی؛ عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه و مدیر گروه علمی تربیتی حدیث؛ عضو هیئت مدیره انجمن حدیث حوزه؛ مدیر گروه علمی مرکز تخصصی حدیث حوزه؛ دبیر شورای فضای مجازی حوزه علمیه؛ نماینده مرکز مدیریت حوزه های علمیه در کمیته محتوای مرکز ملی فضای مجازی؛ شرکت در برگزاری نمایشگاه های مختلف داخلی نرم افزارهای علوم اسلامی و نمایشگاه های خارجی فناوری اطلاعات مانند جی تکس دوبی و کتاب فرانکفورت المان.

دکتر بهرامی اکنون پس از پایان دوره ریاست جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر حمید شهریاری بر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، با حکم مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای  مد ظله العالی  به عنوان رئیس این مرکز انتخاب شدند و از ابتدای سال 1399 شروع به کار کردند. در این فرصت، گفت وگویی اختصاصی با ایشان انجام شده است که به نظر خوانندگان فرهیخته پایگاه نورسافت می رسد.

با تشکر از اینکه وقت خود را در اختیار فصلنامه قرار دادید، لطف کنید کمی از کارنامه علمی و فعالیت های پژوهشی و مدیریتی خودتان بیان بفرمایید.

بسم الله الرحمن الرحیم. بنده در سال 1368 در مدرسه شهیدین قم طلبه شدم و تا دروس سطح حوزه را در این مدرسه تحصیل کردم. به مرور بعد از سطح هم وارد دروس آزاد حوزه قم شدم و از محضر اساتید بزرگواری همچون حج اسلام: موسوی تهرانی، اعتمادی(ره) و احمدی میانجی(ره) بهره بردم. یکی از ظرفیت های خوب مدرسه شهیدین بحث آشنایی طلاب با زبان انگلیسی و آموزش کار با کامپیوتر بود. همین امر باعث شد سریع تر از طلبه های دیگر سراغ کامپیوتر بروم. از سال 1375در کنار فراگیری دروس حوزوی، از طریق مؤسسه امام خمینی(س) به تحصیل در رشته فوق لیسانس پیوسته الهیات و معارف اسلامی مشغول شدم و بعد از به اتمام رساندن آن، در واحد تربیت مدرس دانشگاه قم پذیرفته شدم و مدتی بعد هم در رشته قرآن و حدیث مقطع دکتری تحصیلات خود را ادامه دادم و حدود سال 1379 از رساله دکتری خود دفاع کردم.

سال 1372 در مرکز آموزش نور دوره های آشنایی با کامپیوتر را گذراندم. به خاطر دارم که دوره ویژه کامپیوتر و دوره برنامه نویسی از جمله " فاکس پرو " را خدمت حجت الاسلام سالاریان(رحمت الله علیه) گذراندم.

در همین ایام، شرایطی پیش آمد و با مرکز نور به صورت پاره وقت شروع به همکاری کردم. سال 1377 با آمدن اینترنت، شبکه اطلاع رسانی نور راه اندازی شد و در کافی نت آنجا به عنوان متصدی کافی نت این مرکز مشغول کار شدم. در آن موقع، آشنایی مراجعان با اینترنت خیلی کم بود و بیشتر در مورد ماهیت و کارکرد این شبکه پرسش داشتند و دغدغه شان این بود که چطور می توانند در اینترنت مطالب مورد نیاز خود را بیابند. بالأخره، آن زمان محتواها بسیار محدودتر و دسترسی ها نیز سخت تر بود؛ ضمن اینکه جست وجوگرها با قوت و گستردگی زمان حاضر وجود نداشتند و محتوای فارسی هم خیلی محدود بود. در هر حال، آنجا کار خودمان را شروع کردیم و به مرور به عنوان مدیر با وبگاه حوزه نت مرکز نیز همکاری نمودیم و مشغول طراحی و راه اندازی سایت نورمگز و نورلایب شدیم. مدتی بعد، مدیر شبکه اطلاع رسانی نور، قائم مقام مدیر مرکز و بعد هم معاون پژوهشی مرکز شدم. در کنار اینها، چون دکترای قرآن و حدیث داشتم، به عنوان عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیة پذیرفته شدم و آنجا هم طی دو دوره، مدیر گروه علمی حدیث بودم. سه دوره عضو هیئت مدیره انجمن حدیث حوزه و مدتی مدیر گروه مرکز تخصصی حدیث حوزه بودم. بیشتر مطالعات و تدریس های بنده در مراکز حوزوی و دانشگاهی و مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، معطوف به رشته حدیث و علوم حدیث است.

تحلیل شما از وضعیت فعلی فناوری اطلاعات و ارتباطات و به طورکلی، فضای مجازی و آینده آن چیست؟

امروزه به نظرم برای پاسخ گفتن به این سؤال، خیلی نیاز نباشد کسی متخصص این حوزه باشد. واقعیتی که ما با آن مواجه هستیم، این است که موضوع فناوری ارتباطات و اطلاعات و فضای مجازی تمام شئون زندگی ما را تحت تأثیر قرار داده و مسائل مختلف خانوادگی، مالی، تجاری، مذهبی، علمی و آموزشی همه اینها به شدت تحت تأثیر موضوع فناوری اطلاعات و ارتباطات است و به صورت واقعی در فضای مجازی دنبال می شوند و سروسامان می یابند. هر مقدار ما در این فضا قوی تر باشیم، یعنی سرنخ و راهبری این فضا به دست خودمان باشد، می توانیم از آن بهره مندی حداکثری داشته باشیم و از ظرفیت آن به صورت حداکثری برای حلّ مشکلات خویش و سروسامان دادن کارهایمان استفاده کنیم؛ اما هر چقدر در این حوزه ضعف داشته و تأخیر داشته باشیم و سرنخ و راهبری کار دست دیگران باشد، مشکلات بیشتری داریم. راهبری کار، دست کسی است که سامانه دست اوست؛ راهبری کار، دست کسی هست که اطلاعات و مدیریت تراکنش های اطلاعاتی دست اوست. هر کسی که بتواند سریع تر این فضا را به دست بگیرد و کار را پیش ببرد، راهبری آن حوزه را به دست گرفته است. شما اگر ابزار آموزشی خوبی داشته باشید، می توانید جریان آموزشی را هدایت کنید. همچنین، اگر ابزار پژوهشی خوبی داشته باشید، می توانید جریان پژوهشی را به خوبی هدایت نمایید. امروزه، با وجود فضای مجازی مرزهای میان کشورها برداشته شده و از طریق ابزارهایی که در اختیار دیگران قرار می دهند، تأثیرات محسوسی روی حاکمیت کشورها ایجاد می کنند.

بنابراین، کسی که ابزارهای فضای مجازی در حوزه آموزش و پژوهش را در اختیار داشته باشد، می تواند بسیار مؤثر و فعال باشد و جریان امور را به دست بگیرد و به سمت وسویی که می خواهد ببرد. اگر ما در کشور آستین بالا نزنیم و جریان سالم و راهبری این کار را به دست نگیریم، به دست دیگران می افتد به دست کسانی که معلوم نیست چه اهدافی را برای ملت و کشور ما دنبال می کنند و ما ناگریز باید پیرو برنامه های آنان باشیم. پس، ما به شدت تحت تأثیر این فضا و ابزارهای آن هستیم و میزان و نوع فعالیت های ما و آینده سازمان های ما را می تواند رقم بزند.

به هر حال، یک قطار سهمگینی دارد در فضای مجازی حرکت می کند و نیازهای جدید هم درست کرده است. باید زودتر به فکر تأمین نیازهای خود در این عرصه باشیم و آمادگی لازم و کافی داشته باشیم؛ اما اگر غفلت کنیم و شتاب بگیرد، ممکن است دیگر نتوانیم به آن برسیم. الآن شما وضعیت فعلی را نگاه کنید؛ بعد از قضیه شیوع ویروس کرونا، خیلی از مؤسسات، نهادها و مراکز آموزشی و غیرآموزشی کشور مجبور شدند که خدمات خود را به صورت اینترنتی عرضه کنند. معلوم نیست فردا چه اتفاقی بیفتند. به همین جهت، ما باید آمادگی لازم و حداکثری را برای مواجهه و بهره گیری از این فضا و اقتضائات و نیازمندی های آن داشته باشیم تا در عمل، بهره برداری حداکثری و آسیب حداقلی اتفاق بیفتد.

برخی می گویند امروزه قدرت و اصالت در اختیار ابزار است. به همین جهت است که ابزارهایی مثل اپلیکیشن ها، بسترهای شبکه های اجتماعی و سامانه های وبی و ابزارهای نرم افزاری مانند زبان های برنامه نویسی، به ویژه در گستره هوش مصنوعی، به عنوان زیربنای فضای مجازی در حال توسعه است. بعضی دیگر نیز اصالت را به اطلاعات می دهند و محتوا را زیربنای این فضا می دانند. جنابعالی هم به این تفکیک قائل هستید یا اینکه فکر می کنید این دو مکمل یکدیگرند؟

اختلافی در یک حوزه دیگر هست که برای روشن شدن بحث، بنده ابتدا آن را توضیح می دهم؛ شاید مقداری با این فضا هم ارتباط داشته باشد. یک اختلافی در خصوص تعریف فضای مجازی وجود دارد که اصالتاً فضای مجازی به چه معناست. کسانی که در زمینه مباحث فنی کار می کنند، می گویند فضای مجازی، شبکه ای از سِرورها و روابط و پروتکل های دادوستد دیتاست که این ساختار شبکه مجازی است، که در داخل کشور، این فضا به سوی تولید شبکه ملی اطلاعات می رود. فضای مجازی، در واقع، امتداد فضای فیزیکی ماست؛ یعنی روابط انسانی ما تا کنون یک بُعدی داشته و حالا یک بعدی هم به آن اضافه شده است. اینکه این فضا با چه ابزاری ظهور و بروز دارد، موضوع دوم است و حقیقتی که اتفاق افتاده و ما را تحت تأثیر قرار می-دهد، طیفی از روابط انسانی و مسائل اجتماعی است که پدید می آید؛ ولی امثال ما که خودمان را فرهنگی تر می دانیم، صرفاً از زاویه فنی به بحث فضای مجازی نگاه نمی کنیم؛ بلکه بُعد محتوا نیز برای ما خیلی اهمیت دارد؛ هرچند ابزار نیز سهم خودش را در تأثیرگزاری دارد؛ اما از دید ما آن چیزی که غلبه دارد، محتواست که مثلا در فضاهایی مثل ویکی پدیا وجود دارد؛ ولی ابزار فنی ویکی پدیا نیز در شکل گیری این محتوا تأثیر مهمی دارد؛ یعنی ما نمی توانیم به تصور اینکه محتوا خیلی مهم است، از اپلیکیشن و دیگر ابزارهای فناورانه غافل شویم؛ زیرا اگر اندکی قالب را دستکاری کنیم، ممکن است از فضای پژوهشی به فضای آموزشی نزدیک شود و یا از حالت اسلامی به فضای بی بندوباری تبدیل گردد. این مطلب، نشان می دهد که ابزار در انتقال و عرضه محتوا سهم بسزایی دارد. بنا بر این به طور کلی، به نظرم ابزار و محتوا از هم جدا نیستند و هر دو، جزء ماهیت این فضا هستند و هرکدام به نوبه خود بسیار مهم و اثربخش است. اگر ابزار و قالبی از محتوای خوب برخوردار نباشد، یا به ابتذال کشیده می شود و یا اینکه به سرانجام نمی رسد. هرکدام از این ابزارهایی که ما می بینیم، یک بدنه علمی و محتوایی با ابعاد مختلف پشت آن قرار دارد و آن ابزار را راهبری می کنند. از آن طرف، اگر شما فقط دیتا و محتوا داشته باشید و بخواهید به این بسنده کنید، یک دفعه می بینید که دیتا را در اختیار دارید، ولی مرجعیت مباحث اسلامی در دست کسی افتاده که ابزار خوبی طراحی کرده و با یک دیتای حداقلی و یا حتی مخدوش و غیر متقن، توانسته مخاطب را به خودش جلب کند. بحث اهمیت و ارزش ابزار و محتوا، بحثی دامنه دار و چالشی فنی  پژوهشی است که ما در این مرکز هم با آن مواجه هستیم و پاسخ به این سئوال که آیا غلبه باید با مسائل پژوهشی باشد یا مباحث فنی و ابزاری؟ به نظر بنده شما نمی توانید یکی از این دو طرف را ترجیح دهید؛ یعنی اگر ما رویکرد پژوهشی پیدا کنیم و امور فنی را یک مجری صرف بدانیم، حتماً در گام های بعدی دچار چالش می شویم. امروزه خیلی از مسائل محتوایی به وسیله ابزارهایی که الزاماً محتوامحور نیست، حل وفصل می شوند. برای مثال، گوگل یکسری ابزارهایی درست کرده که شما با به کارگیری آن مثلاً در حوزه فقه می توانید یک خروجی خیلی ارزشمند بگیرید. پس، لازم نیست آن کسی که ابزار تولید کرده، متخصص در محتوا هم باشد یعنی مثلا فقیه یا فیلسوف باشد. با این توضیح، باید گفت هم مسائل فنی خیلی مهم است و هم از آن طرف، نباید مباحث مربوط به پژوهش و گستره محتوا را تضعیف کرد. این دو، باید با هم باشند تا خروجی مطلوبی بدهند.

به نظرم یکی از نقاط برجسته و مهم مرکز که از جمله توفیقات این مرکز به شمار می رود و در کمترجایی دیده می شود، این است که متخصص فنی و مهندس برنامه نویس در کنار طلبه فاضل و فرهیخته چنان با یکدیگر مانوس و همکار شده اند که در سالها تجربه و دانش اندوزی به درک مشترک رسیده و دانشی میان رشته ای را پدید آورده است که اکنون از سرمایه های مرکز نور به حساب می آید و ما آن را قابل تدریس و ارائه می دانیم. به طوری که در غیر از این مجموعه شما اگر بهترین مهندسان برنامه نویس و بهترین پژوهشگران و فضلای حوزه را کنار هم جمع کنید، محصول مورد نظر به دست نمی آید. ما در مرکز یک عده از طلبه ها را داریم که منطق کامپیوتر و فضای مجازی را خیلی خوب بلد هستند و از سوی دیگر، یک عده از مهندسان را داریم که با مباحث صرف و نحو و علوم اسلامی آشنایی خوبی دارند. و در این میان انبوهی از تجربیات و راههای فناورانه طی شده سی ساله ای در دسترس ماست که گنج ذیقیمتی را برای تولید محتواهای رقومی و عرضه انها در فضای مجازی در اختیار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی قرار داده است. در واقع، این سه ضلع از مهندسان، طلبه ها و تجربیات و اندوخته ها هستند که تولیدکننده نرم افزارهای مرکز هستند؛ البته کم نیستند محققان صرف که به ما کمک می کنند، ولی خودشان هم نمی دانند که فرایند تحقیقاتشان در چه جایی تأثیر می گذارد و یا آن برنامه نویسانی که کار فنی انجام می دهند، ولی نمی داند تأثیر کارشان چیست و چرا این گونه می نویسند، اینها اگر چه در تولیدات نور به صورت مستمر یا غیر مستمر همکاری و همراهی دارند اما تولیدکننده محصولات نور نیستند؛ بلکه در مرکز، طیفی از مهندسان و محققان وجود دارند که بر هر دو حوزه فنی و علمی، آشنایی دارند و تجربیات و سوابق تولیدات نور در اختیار آنان است. راهبر ما برای تولید نرم افزارهای کاربردی اسلامی، این طیف میانه هستند.

در بحث تعامل میان ابزار و اطلاعات، به نظر می رسد با تکامل ابزار ارائه اطلاعات نیز دگرگون می شود. یک نمونه آشکارش در مرکز، همین نرم افزار جامع فقه نسخه 3 است که در واقع، ما این اطلاعات غنی شده را با ابزاری به روزتر عرضه کرده ایم. در مورد همراهی مرکز با ابزار و امکانات فناوری جدید و عرضه محتواهای علوم اسلامی در قالب ها و ابزار روزآمدشده چه برنامه های دیگری دارید؟

واقعیت این است که اطلاعات ما در مرکز هنوز خیلی جای فرآوری و غنی سازی دارد؛ یعنی ما هنوز همه اطلاعات نهفته در علوم اسلامی را که در اختیار داریم، نتوانسته ایم عرضه کنیم. برای روشن شدن بحث، یک مثال می زنم. دوستان ما در مرکز یک کاری انجام دادند و آن، قابلیت تجمیع آیات مرتبط است؛ یعنی همه آیات قرآن را که در این هزار سال در تفاسیرِ تفسیر شده، به صورت مفهومی به هم وصل کرده اند؛ به طوری که شما با دیدن این منظومه دچار شگفتی می شوید خوب این کار ابزار جدید و هوش مصنوعی است. این به این معنا است که متون و مواردی با آیات مرتبط می شود که در نگاه اول، هیچ واژه مشترکی از آیه در آن متن نیست؛ ولی وقتی خوب دقت شود، از نظر معنا با هم ارتباط دارند. این هم یک نوع غنی سازی اطلاعات است؛ یعنی شما به وسیله ماشین از دانش مصرح، یک دانش غیرمصرح استخراج کرده اید.

بنابراین، می توان گفت طیف وسیعی از دانش ها را در محتوای خودمان داریم که امروزه در دسترس نیستند. پس، نباید فکر کنیم صرف ارائه اطلاعات در قالب نرم افزار یا وبگاه، کافی است و این کار، به مفهوم این نیست که ما همه اطلاعات یک دانش را ماشینی کرده ایم و دیگر کار تمام شده است؛ نه این طور نیست. هنوز خیلی از پردازش ها وجود دارد که می شود روی محتوا انجام داد و ما هنوز سراغ آنها نرفته ایم. البته به برکت کارهای داده کاری و هوش مصنوعی و ابزارهای جدید فضاهای بسیار گسترده ای پیش روی ما گشوده شده و خواهد شد. پس، محتوا صرفاً آن چیزی نیست که در قالب کتاب نوشته شده و عرضه آن نیز در یک نرم افزار یا وبگاه، به معنای اتمام کار نیست. خیلی کارها هست که می شود با ابزارهای فناورانه روی این دیتا انجام داد و هر روز، محتواهای جدیدی را تولید کرد و ارائه نمود تا نتایج درخشان و قابل قبولی به دست آید.

ارزیابی و تحلیل شما از سه دهه فعالیت مرکز نور و برون دادهای آن چیست؟

این ارزیابی، مبتنی بر مشاهدات بیرونی است؛ چون بنده خودم اجمالاً در حوزه آموزش و پژوهش در حوزه علمیه درگیر بوده و هستم و از کارهای جاری این فضا اطلاع دارم، به راحتی می توان ادعا کرد که امروزه هیچ فعالیت آموزشی، پژوهشی و ترویجی در سطح حوزه و علوم اسلامی انجام نمی شود، مگر اینکه اصل یا بخشی از مقدمات آن، هرچند اندک، با استفاده از ابزارها و محصولات تولیدی مرکز نور شکل می گیرد. این مطلب، واقعیتی است که ما در فضای بیرون با آن مواجه هستیم و نمی توان آن را انکار کرد. این نتیجه مبارک، ثمره تلاش همه دوستانی است که در طی این سالیان در مرکز نور زحمت کشیده اند.

بنده چند روز پیش در جلسه ای خدمت بعضی عزیزان نکته ای را عرض کردم و آن اینکه تولیدات نور اولا از نظر محتوا و ثانیا از نظر کاربری و بازیابی اطلاعات اطمینان مخاطب را جلب کرده است و گفتم وقتی محصولی مثل جامع فقه از سوی مرکز نور تولید می شود، پژوهشگران، طلاب و اساتید و حتی مراجع و بزرگان ما، بدون هیچ دغدغه ای از محتوای آن استفاده می کنند. اگر یک کتاب از یک ناشر گمنام چاپ شود، کسی که کتاب را دست می گیرد، اول دقت می کند که انتشارات این ناشر قابل اتکا هست یا نیست و با چند نفر در این باره صحبت می کند؛ اما نگرش کاربران و مخاطبان ما به نرم افزارهای نور، این طور نیست و به محصولات مرکز، اطمینان خیلی خوبی وجود دارد و این اطمینان، به برکت سه دهه فعالیت عالمانه در مرکز اتفاق افتاده است و بسان یک تولید کننده و ناشر طراز اوّل در حوزه نشر دیجیتال فعالیت می کند و در کار خودش، دومی ندارد و خریداران با خیال راحت اقدام به تهیه محصولات نور می نمایند. همان طور که عرض کردم، همه این اتفاقات، مبتنی بر آن تلاش عالمانه و دقت بالایی است که طی سه دهه فعالیت در مرکز به خرج داده شده است.

به نظرم منابع انسانی و دیتاهای مورد اطمینان که در محصولات نور گردآوری شده و نام و نشان معتبری که تولیدات این مرکز پیدا کرده است، همگی از دارایی های بسیار مهم ماست که در این سه دهه جمع آوری شده و در مرکز ایجاد شده است و باید ما همواره شاکر و قدردان همه این زحمات و کارهای انجام شده در مرکز باشیم. البته ما به آنچه داریم راضی نیستیم و به نظرم باید تلاش بیشتری کرد و هر روز یک قدم به جلو برداشت. در واقع، انتظار ما از خودمان بسیار بیشتر از داشته های ارزشمندی است که داریم و با توجه به ظرفیتی که در محتوای علوم اسلامی و توانمندهای فناورانه که در مجموعه دوستان مرکز سراغ داریم، انتظار ما خیلی بیشتر از اینهاست و امیدواریم که بیش از پیش این ظرفیت ها و توانمندی ها به فعلیت برسد.

فضای پژوهشی مرکز را چگونه می بینید؟

پژوهش در مرکز، یک پژوهش منحصربه فرد است. بر خلاف آنچه بسیاری از مخاطبان ما و حتی بعضی بزرگان تصور می کنند، فعالیت های مرکز هرگز بدون پژوهش اتفاق نمی افتد؛ به عنوان مثال، اگر شما در حوزه علوم حدیث بخواهید یک جامع حدیثی عرضه کنید، در ظاهر کار پیچیده ای نیست؛ چون اگر کسی زحمت بکشد و حجم بسیاری از احادیث را با دسته بندی خوبی ارائه نماید، حاصل کارش را می توان به عنوان یک جامع حدیثی منتشر کرد؛ ولی در اینجا یک نکته مهم وجود دارد و آن این است که جوامع حدیثی مانند کتاب شریف کافی، اگرچه در ظاهر خیلی به بحث های فقه الحدیثی و دلالی نپرداخته و مجموعه ای از احادیث را با یک دسته بندی خاصی عرضه کرده، ولی این مطلب در مورد آنها قابل توجه است که نویسندگان جوامع حدیثی ما، هم رجالی بودند و هم فقیه؛ یعنی در دوره خودشان سرشناس، متبحر، کتاب شناس و علامه ذوالفنون بودند تا توانستند یک جامع حدیثی موفق عرضه کنند. این موضوع، نشان می دهد که جامع حدیثی نوشتن، فقط به گردآوری احادیث نیست؛ خیلی از کتاب ها توسط دیگران نوشته شد؛ اما بعد از مدتی، از بین رفت و ماندگار نشد.

کارهایی که در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی انجام می شود، از جنس جوامع حدیثی است؛ یعنی کارهایی است که تهیه و آماده سازی آن، به ابعاد مختلف دانش نیاز دارد تا بتواند یک محصول جامع و مفید فراهم بیاید؛ مانند جامع فقه. این نرم افزار که نسخه سوم آن هم تولید شده، صرفاً یک انبار آثار فقهی نیست؛ بلکه خیلی از دانش های فقهی باید پشتوانه آن باشد تا وقتی یک فقیه این نرم افزار را می بیند، احساس رضایت و پسند کند و کار خودش را در این محیط دنبال نماید و به نتیجه برساند. در حوزه علوم اسلامی ما خیلی روی روش شناسی آن کار نکردیم؛ یعنی نیامدیم بگوییم کسی جامع حدیثی می خواهد بنویسد، چه ابعادی را باید مورد توجه قرار دهد. اینها یک مقدار دانش های ارتکازی بوده است. در حوزه فناوری، ضرورت توجه به این ابعاد خیلی بیشتر از قبل شده است؛ ولی باز ما این دانش را به شکل مکتوب و مدون نداریم؛ یعنی الآن بر فرض اگر کسی بخواهد فرایند تولید نرم افزار را در مرکز نور یاد بگیرد، هنوز خودمان یک سرفصل مشخص و مدون راضی کننده ای نداریم که بتوانیم در طی دو یا چند واحد درسی آن را آموزش بدهیم، اگر چه تجربیات بسیاری در اختیار است اما به صورت کلاسیک و آکادمیک تدوین نشده است.

پژوهشگران ما در مرکز نور، پژوهش های خاصی را برای حل مسائل جامعه انجام نمی دهند؛ بلکه پژوهش هایی را سامان می دهند که محققان در همه زمینه های علوم اسلامی می توانند در راستای مقاصد خود از آنها بهره برداری کرده و بهترین استفاده را ببرند. خدمت رسانی به همه پژوهشگران با ابزار فناورانه، آسان سازی دست یابی به مفاهیم و موضوعات در گستره علوم اسلامی و کاستن از زحمت و رنج تتبع و منبع یابی و تسریع در امر کاوش و تولید علم از اهداف پژوهشگران ماست. اما محققان ما خود نیز باید از پژوهشگران فاضل، متبحر و مورد وثوق جامعه علمی و حوزوی باشند؛ از همین روست که مثلاً تولیدکننده نرم افزار رجال نور باید یک رجالی سرآمد باشد و یا تولیدکننده نرم افزار فقهی در مرکز باید تحت اشراف یک اهل فقه سرآمد و فاضل باشد و همین طور، سایر علوم و معارف اسلامی؛ به بیان دیگر، مجموعه محققان و فضلایی که در مرکز مشغول به کار هستند، یک جنس پژوهش هایی را دنبال می کنند که خروجی آن، همین نرم افزارهایی است که همه می توانند از آن استفاده نمایند. این سبک پژوهش، در بیرون از اینجا خیلی شناخته شده نیست؛ یعنی بیرون از اینجا وقتی از مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نام می بریم، شاید برخی چنین تصور کنند که اینجا مرکز کامپیوتری علوم اسلامی است و تحقیقات خاصی در آن انجام نمی شود. این تلقی، ناشی از آن است که فضای پژوهشی مرکز نور را نمی شناسند و از گستره دانشی که لازمه سامان دادن به منابع و عرضه دیجیتالی علوم اسلامی است، بی اطلاع اند.

پس، نگاه جنابعالی به پژوهش در مرکز نور، نگرشی غیرمتعارف، یعنی آمیخته با دانش فناوری است.

قطعاً همین طور است. پژوهشگر مرکز، باید مسلط به حوزه تخصصی خودش باشد و علاوه بر آن، یک دانش هایی را متناسب با فضای کامپیوتر و اینترنت و فضای مجازی داشته باشد؛ ضمن اینکه مسائلی که می خواهد حل کند، غیر از مسائلی است که ما در آن دانش ها دنبال آن هستیم؛ یعنی مسئله پژوهشگر ما، کمک به بازیابی اطلاعات و رفع مشکلات پژوهشگران، مبلغان و فراگیران علوم دینی است. او باید این چالش ها را بشناسد و آنها را حل کند؛ نه اینکه بخواهد یک مسئله فقهی را حل کند و یا در بحث رجال دنبال این نیستیم که مشکل رجالی را حل کنیم؛ بلکه دنبال این هستیم که راه حلی ارائه کنیم تا رجالیون با استفاده از محصول ما بتوانند مسائل خودشان را به راحتی حل نمایند. این فرایند، خودش نیازمند یک کار پژوهشی چند بُعدی، جدّی و عمیق و در عین حال توأم با آشنایی با فناوری است تا آن اعتماد و اتکای لازم برای کاربران و مخاطبان ما ایجاد شود و به راحتی و با خیال آسوده از تولیدات ما استفاده ببرند.

جنابعالی دست اندرکار چندین پایگاه اطلاع رسانی در مرکز نور هستید. در مورد آنها کمی توضیح دهید.

یک نکته راجع به پایگاه برخط وجود دارد و آن اینکه اگر بگوییم ما در برخط شدن تأخیر داریم، خیلی حرف گزافی نگفته ایم. ان شاءالله، در آینده حضور ما در فضای مجازی نسبت به گذشته، شتاب و روند بهتری به خودش خواهد گرفت. نکته دوم اینکه ما در پژوهش های خودمان در فضای مجازی بیشتر به انجام کارهای زیرساختی پرداخته ایم؛ این مطلب را در مورد چند پایگاه توضیح می دهم. مثلاً در وبگاه نور حدیث، این کار رعایت شده است یعنی خیلی از اطلاعات زیرساختی حدیث را که مورد نیاز حدیث پژوهان در این فضا بوده، توانسته ایم به صورت یکجا و یکپارچه فراهم کنیم. تقریباً تمام کتاب های حدیثی شیعه را اِعراب زده ایم و این، چیزی است که در فضای نشر مکتوب هم هنوز چنین امری را سراغ نداریم و اگر الآن برخی متون حدیثی را با اِعراب چاپ می کنند، بر اساس فعالیت های گروه اعراب این مرکز در حال شکل گیری است.

مثلا برچسب هایی را روی احادیث زده ایم. یکی از چالش های یک حدیث، نسخه های مختلف یک روایت است. یک حدیث، در کتاب های مختلف روایی آمده است که گاهی اسناد و یا متون آن با هم فرق می کند و یا ترجمه ها و شرح های متعدد بر متون روایی نوشته شده است. در پایگاه حدیث، همه این برچسب ها را به یکدیگر وصل کرده ایم؛ مثلاً به شما می گوید این حدیث، اوّلین بار در کتاب محاسن آمده و بعد در کافی، تهذیب و وسائل الشیعه ذکر شده است. بنابراین، شما می توانید سیر تطور و تحول اسناد و متون یک روایت، مانند تصحیف یا افتادگی برخی کلمات را در حدیث ببینید و یا به ترجمه ها و شرح های مختلف از یک روایت دسترسی داشته باشید؛ حتی الآن خیلی از احادیثی را که ترجمه مکتوب آنها وجود ندارد، در وبگاه حدیث ترجمه شده است.

یکی از مباحث حدیثی، بحث فقه الحدیث است. برای ایجاد سهولت در این موضوع، بین وبگاه حدیث، نورلایب و نورمگز، نوعی ارتباط برقرار شده است؛ یعنی گزارشی به کاربران ارائه می دهیم که حدیث انتخابی شما در چه کتاب ها یا مقالاتی و در چه موضوعاتی مورد استشهاد قرار گرفته است؛ به این معنا که دیگران چه فعالیت های فقه الحدیثی در بحث هایی مثل: فقهی، کلامی و یا تفسیری خودشان در مورد این حدیث انجام داده اند. در نتیجه، یک پرونده جامعی از حدیث و اطلاعات پیرامونی آن برای محقق ایجاد می شود که در قالب های کاغذی و نشر مکتوب، اصلاً تصورش برای ما مشکل است که بتوانیم این حجم از اطلاعات را در خصوص یک حدیث گردآوری کنیم.

الحمدلله، در حوزه قرآن کریم نیز همین اتفاق افتاده است و راجع به هریک از آیات قرآن، پرونده جامعی روی وبگاه جامع قرآنی داریم. در وبگاه تاریخ نیز راجع به افراد و اماکن و حوادث تاریخی، یک پرونده جامع به همین شکل ارائه کرده ایم. در حوزه لغت نیز کار خیلی بزرگی انجام شده است و دانش نهفته ای از کتاب های مختلف لغت جمع آوری شده و در قالب یک پایگاه عرضه شده است. این، مسیری است که ان شاء الله ادامه خواهد داشت و امیدواریم بتوانیم مرجعیت در حوزه مباحث علوم و معارف اسلامی، همچون: قرآن، حدیث، رجال، فقه و یا تاریخ را به نحو شایسته ای در محصولات وبی مرکز ایجاد کنیم تا کاربران و محققان، با خیال راحت به بانک های اطلاعاتی ما در فضای مجاری مراجعه کنند و نیازهای خودشان را برطرف نمایند.

با توجه به اینکه شما با جامعة المصطفی العالمیة نیز مرتبط هستید و برای طلاب خارجی تدریس می کنید، کارایی محصولات نور را برای طلاب خارجی چطور ارزیابی می کنید؟

در مدتی که ما با طلاب خارجی مواجهه و ارتباط داشته و داریم، مثل طلاب ایرانی به صورت جدی در حال بهره گیری از محصولات نور هستند؛ به خصوص برای کسانی که از ایران به کشور خودشان بازگشت می کنند، تسهیلات خیلی خوبی فراهم شده است که در گذشته، برای آنها فراهم نبود. اصولاً بردن کتاب از ایران به کشور مقصد، ضمن هزینه داشتن، به فراخور حال هر منطقه و یا به لحاظ جابه جایی و یا حساسیتی که روی مسائل دینی و مذهبی و سیاسی وجود دارد، چالش هایی را به وجود می آورد؛ ولی با شکل گیری محصولات وبی و دسترسی به نرم افزارهای نور از طریق فضای مجازی، وضعیت تحصیل آنها خیلی آسانتر شده است.

نکته جالب توجه اینکه گذشته از طلاب خارجی، امروزه طیف وسیعی از کاربران ما را مخاطبان و پژوهشگران خارجی تشکیل می دهند و بعد از برخط شدن محصولات نور، بر دامنه این دست از مخاطبان افزوده می شود و جامعه وسیعی از مخاطبان خارج از کشور را پوشش می دهیم. امروزه، حدود 10 تا 40 درصد مخاطبان ما را کاربران غیرایرانی تشکیل می دهند؛ مثلاً نزدیک به چهل درصد مخاطبان پایگاه نورلایب، خارج از کشور هستند و این، اتفاق جالبی است. همین طور، سایر وبگاه های مرکز کم کم دارد جای خودش را در جامعه جهانی باز می کند و ما در آینده می توانیم شاهد اتفاقات چشمگیرتر باشیم.

به نظر شما نقاط قوت و ضعف مرکز نور چیست؟ چه راهکاری برای برطرف کردن نقاط ضعف، و تقویت نقاط قوت پیشنهاد می کنید؟

ما در حوزه فناوری اطلاعات، دوره ای را گذراندیم که طی آن بر تولید محصول جهت استفاده کاربر از آن تأکید می شد. سپس، به فضای مجازی به معنای شبکه ای از روابط انسانی منتقل شدیم. در دوره فضای مجازی، مسیر تولید علم عوض شد؛ برای مثال، در ویکی پدیا تولید علم صورت می گیرد؛ ولی این تولید علم، در یک قالب شبکه ای و تعاملی اتفاق می افتد و بسیاری از این تعاملات، ارزشگذاری و وزن دهی می شوند؛ مثلاً فرض کنید که ما بتوانیم ارزشمندترین مقاله را بر اساس تعداد استناد یا شمار بازدید یا مسائلی از این قبیل شناسایی کنیم و آن را ارتقا دهیم. ازاین رو، یک مقدار نگرانی هایی داریم برای رفتن به سوی فضای مجازی و شبکه ای شدن تولید و توزیع علم؛ اما باید اهل خطرپذیری باشیم و برای بهره مندی بیشتر و مطلوب تر از این فضا تلاش کنیم. باید اعتراف کنیم که ما در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در خصوص عرضه برخط محتوا از سرعت لازم برخوردار نبوده ایم؛ ضمن اینکه در بهره مندی از دانش مخاطبان و تعامل با آنها برای تولید محتوا، باید همت بیشتری داشته باشیم؛ مثلاً در پایگاه جامع الأحادیث می توانیم در خصوص ترجمه احادیث، از مخاطبان خودمان کمک بگیریم؛ برای این منظور، باید شبکه ای از مخاطبان علاقه مند به فعالیت در این زمینه تشکیل دهیم. امروزه سایر کشورها در فضای وب، استفاده مطلوبی از ظرفیت مخاطبان خویش می برند؛ ولی ما کمتر سراغ بهره مندی از این ظرفیت ها رفته ایم. بنابراین، به نظرم دو ضعف اساسی مرکز ما، یکی، ورود دیرهنگام به فضای مجازی و عدم استفاده از ظرفیت های این فضاست و دیگری، کم توجهی به ظرفیت های مخاطبانمان بود؛ اما در خصوص نقاط قوت، چنان که اشاره کردم، اتقان محتوا و کاربری آسان محصولات نور، از ویژگی هایی است که در گستره نرم افزارهای اسلامی کم نظیر است.

برخی معتقدند دوران لوح فشرده و نرم افزارهای دسکتاپی و برون خط تمام شده و باید به سوی محیط های برخط و اپلیکیشن های موبایلی حرکت کرد. نظر شما در این باره چیست؟

به نظر بنده، این طور نیست. نوع کارهای ما یک سری اقتضائاتی دارد و ما همچنان به لوح فشرده و نرم افزارهای دسکتاپی یا برون خط نیازمندیم. البته باید اذعان کرد که دنیای ما به سوی برخط شدن و فضای ابری در حال حرکت است. ابزارها و دیتابیس ها نیز به سویی می رود که بتواند به یک سِرور وصل شود و به شما خدمات دهد؛ یعنی به جای اینکه شما مثلاً ده هزار یا صد هزار جلد کتاب روی گوشی، تبلت یا نوت بوک خودتان داشته باشید، صرفاً از طریق اینترنت بتوانید با یک کتابخانه برخط ارتباط داشته باشید و در یک لحظه با جست وجوی سریع در حجم بسیار بالا کاوش کنید.

در ضمن، بعضی از قابلیت هایی که در فضای شبکه ای می توانیم ارائه کنیم، در فضای دسکتاپ اصلاً امکان پذیر نیست؛ مانند عرضه هم زمان متن و تصویر کتب که نیازمند حجم بالایی است. این امکان، یک اعتماد خاصی به کاربر می بخشد و به اتقان کار شما باور بیشتری پیدا می کند؛ فرض کنید اگر قرار باشد در نرم افزاری مثل جامع فقه، کل کتاب ها علاوه بر متنی، به صورت اسکن شده یا تصویری نیز در اختیار مخاطب باشد؛ بدیهی است که چنین چیزی ممکن نیست. و یا اینکه شما بخواهید کل محتوای متنی و تصویری پایگاه مجلات تخصصی نور را که مشتمل بر چندین میلیون صفحه اسکن شده است، آنها را در اختیار کاربران قرار بدهید. آیا چنین چیزی امکان پذیر است؟ به نظر می رسد که اصلاً امکان ندارد. پس، رفتن به فضای شبکه ای، یک اولویت و ترجیح است؛ ولی با توجه به محدودیت ها و جنس کارهایی که ما داریم، مثل نیاز به جست وجو در منابع محدود، لازم است که کاربر به محصولات برون خط نیز دسترسی داشته باشد و بتواند نیاز خودش را به آسانی برطرف کند.

نوع نیاز و تقاضای مخاطبان ما نشان می دهد که هنوز عصر لوح فشرده تمام نشده است؛ البته باید عرض کنم که به مرور داریم نرم افزارهای دسکتاپ خودمان را ارتقا می دهیم و کاربران می توانند از طریق اتصال به اینترنت، محتوای فنی و علمی آن را ارتقا دهند و یا به منابع برخط متصل شوند و فرایند تحقیق و جست وجوی خویش را در منابع انبوه وبگاه های مرکز مثل نورلایب و نورمگز دنبال نمایند. همچنین، در گذشته ما نرم افزارهای خود را به صورت فیزیکی می فروختیم و عرضه می کردیم؛ ولی اکنون علاوه بر این روش، به صورت آنلاین نیز آنها را ارائه می کنیم و کاربران می توانند به راحتی آنها را بارگیری کنند. امروزه، بخش عمده ای از مخاطبان، نرم افزارهای دسکتاپ ما را به شکل آنلاین خرید و دانلود می کنند. قالب دیگر عرضه محصولات، این است که از طریق سامانه هایی همچون ابر نور نرم افزارهای خود را به طور برخط ارائه نموده ایم.

در مجموع، باید بگویم که عرضه محصولات به شکل دسکتاپ همچنان به قوت خود باقی است و مخاطب و مطلوبیت خودش را دارد؛ ولی این موضوع، به معنای نفی ترجیح و اولویت فضای برخط نیست. تعامل بین این دو نوع عرضه (برون خط و برخط)، راهکاری است که ما آن را دنبال می کنیم.

با این توضیح، شما بین محصولات برون خط و برخط، معتقد به نوعی ارتباط و تعامل هستید.

بله؛ یعنی امروز کاربران ما نرم افزارهای نور را به شکل آنلاین می خرند و دانلود می کنند و استفاده می نمایند. موقع استفاده این نرم افزارها، می توانند از طریق اتصال به اینترنت دیتاهای تکمیلی یا نسخه های اصلاحی را نیز دریافت کنند و محصول خویش را از نظر فنی یا محتوایی به روز نمایند. به طور کلی، باید بگوییم که جهان به سوی فضای ابری پیش می رود و ما در پردازش های جدید و کارهای متن کاوی و هوش مصنوعی به دنبال خدماتی می رویم که ارائه آنها در قالب آفلاین اصلاً ممکن نیست و صرفاً به صورت برخط هستند.

با توجه به نام گذاری سال جاری توسط رهبر معظم انقلاب به عنوان سال «جهش تولید»، برای شتاب بخشیدن و ایجاد جهش در تولیدات مرکز نور، چه راهکاری اندیشیده اید؟

متناسب با سال جهش تولید، مثل هر مجموعه دیگری ان شاءالله تمهیداتی اندیشیده ایم که بتوانیم با حرکت سریع تر با چابک سازی فعالیت ها و تلاش مضاعف، محصولات و ابزارهای بیشتری را برای مخاطبانمان تولید و عرضه کنیم. البته از نظر زیرساختی نیز باید ابزارهای کارآمدتری تولید نماییم. این موضوع، به جهش تولید دیگر مراکز آموزشی و پژوهشی نیز کمک شایانی می کند. در مرکز باید در طراحی محصولات خود، جنبه نیازسنجی افراد و مؤسسات را با ضریب بیشتری مورد توجه قرار بدهیم تا بتوانیم مؤثر واقع شویم.

چه برنامه ها و نقشه راهی برای آینده مرکز نور در نظر دارید؟

در خصوص فعالیت های آینده مرکز، ما در حال تدوین برنامه بلندمدت هستیم. داشتن یک برنامه پنج ساله برای مرکز، یکی از اولویت های ماست. از مهم ترین نکاتی که دنبال تحقق آن هستیم، این است که بتوانیم زیست بوم پژوهش های علوم اسلامی را در فضای برخط ترسیم کنیم و چرخه کامل آن را ایجاد نماییم؛ یعنی باید محتواهای ما به صورت جامع در فضای مجازی عرضه شود. امروزه بخشی از محتوا را در قالب وب ارائه کرده ایم و بخشی از آن هم ممکن است به شکل مطلوب ارائه نشده باشد. متأسفانه، ما به تولید یا تقویت ابزارهای کمک پژوهشی کمتر پرداختیم؛ درحالی که مخاطبان ما به شدت به چنین ابزارهایی نیاز دارند؛ مثل اینکه کاربر بخواهد تمام نیازهای تحقیقاتی خودش را یکجا در دسترس داشته باشد. اینها نیازمند یکسری سرویس های خاص است تا محقق به آسانی بتواند متن، لغت، حدیث یا آیه مورد نظرش را به دست بیاورد و همه نیازمندی های خودش را در همان صفحه یا فضای پژوهشی دریافت کند و یا بتواند آنها را با دیگران به اشتراک بگذارد.

اگر مخاطب ما نیاز دارد که پژوهش های خود را در یک جا گردآوری کند و یا آن را با دیگران به اشتراک بگذارد، ولی ما او را به فضاهای دیگر سوق بدهیم، چالش های او بیشتر خواهد شد. اگر بتوانیم مجموعه این زیست بوم را یکجا ایجاد کنیم و تمام جوانب و نیازهای پژوهشی کاربر را در یک فضای واحدی برطرف نماییم، در کار خویش موفق خواهیم بود. یکی از امکانات مهم، بحث شبکه های اجتماعی بین مخاطبان ما، به خصوص محققان علوم اسلامی است که در همین حوزه تعریف می شود. همچنین، توجه به کاربرمحوری در تولید محتوا، در همین چرخه تعریف می شود. اینها از جمله سرفصل های مهم فعالیت ماست.

گردآوری منابع دیجیتال، یک امر بسیار مهم است. ما سرمایه گذاری بسیار بزرگی کرده ایم و امروزه مهم ترین منابع علوم اسلامی را بادقت در اختیار پژوهشگران خود قرار داده ایم؛ ولی حجم بسیار بیشتری از منابع هست که ما هنوز نتوانتسیم آنها را رقمی سازی کنیم و در معرض استفاده دیگران قرار بدهیم. با توجه به فناوری های نوین، به نظر می رسد که با شتاب و سرعت بسیار بیشتر و هزینه کمتر، بتوانیم خط تولیدهای جدیدی برای دیجیتال سازی منابع خودمان ایجاد کنیم؛ حرکت به سوی معاجم معنایی با بهره گیری از هوش مصنوعی، داده کاوی و فرآوری اطلاعات، جزء کارهایی است که در دوره جدید کار مرکز به صورت جدی مد نظر ماست.

متأسفانه، ما کمتر به تولید گفتمان علمی پرداختیم؛ یعنی کاری که در فصلنامه ره آورد نور انجام می شود و بسیار ارزشمند است. در بسیاری از موارد، به گزارش نتیجه نهایی اکتفا شده است؛ یعنی آن پژوهش هایی که در مرکز شکل گرفته تا آنها را به صورت یک خروجی، یعنی محصول دربیاوریم، هنوز در قالب یک محصول علمی یا یک مقاله علمی  پژوهشی ارائه نشده است؛ مثلاً اینکه ما موضوع مشابه یابی روایات را بر اساس چه مبانی و اصولی انجام می دهیم. اگر چنین گفتمان علمی تولید کنیم، هم دیگران فرایند کار ما را می فهمند، هم به آن اتکا و اعتماد می کنند و هم نظرات تکمیلی و اصلاحی خویش را برای ما ارسال خواهند کرد. بنابراین، تولید مقاله های علمی، ایجاد دوره های آموزشی و یا نشست های تخصصی، از جمله کارهایی است که باید آنها را دنبال کنیم.

پرداختن به حوزه علوم انسانی، به عنوان یکی از اولویت های جدی مرکز باید مد نظر قرار بگیرد؛ چون امروز مجموعه مباحث علوم انسانی با نگاه تمدنی و تمدن سازی، دارای ارتباطی عمیق با قرآن و حدیث و سنّت است و دانش اسلامی تمدن ساز را پدید می آورد. شما اگر به پژوهشگاه ها و پژوهشکده های حوزه علمیه نگاه کنید، می بینید که همگی درگیر علوم انسانی هستند؛ مثل: مؤسسه آموزشی امام خمینی(ره)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دفتر تبلیغات حوزه علمیه و دیگر مراکز و مؤسسات که بحمدالله کم نیستند. به هرحال، مخاطبان ما درگیر این فضا هستند. ما نمی توانیم راهبری علوم انسانی را دست دیگری بدهیم و بعد انتظار داشته باشیم که تحول خوبی هم در حوزه هایمان اتفاق بیفتد. همان طورکه زیرساخت علوم اسلامی را فراهم کردیم، در حوزه علوم انسانی هم باید دیتاها و ابزارهای لازم را مورد توجه قرار دهیم و مرکز با مراکز دیگر در این باره تعامل و همکاری داشته باشد تا بتواند محتوای دیجیتالی علوم انسانی را هم راهبری نماید.

در باره برنامه خودمان در مرکز باید عرض کنم، باید نگرش خویش را از جنبه بازرگانی به سوی خدمات فرهنگی سوق بدهیم؛ یعنی اولویت ما، کسب درآمد نیست؛ بلکه اولویت ما، عرضه حداکثری محصولات فرهنگی و علمی است. ازاین رو، تلاش شده که تولیدات خویش را با حداقل قیمت عرضه کنیم. ممکن هم هست این روند ادامه داشته باشد. نگرش ما به کار مرکز، نگاه عرضه حداکثری و فراهم کردنِ بهترین شرایط برای مخاطبان است تا بتوانند از محصولات بالاترین استفاده را ببرند. ان شاءالله این نوع نگاه، در آینده بیش از این مد نظر خواهد بود.

مقام معظم رهبری در حکم انتصاب شما، به همکاری و تعامل مرکز نور با حوزه های علمیه توصیه فرموده اند. جنابعالی در این خصوص، چه اقداماتی را مد نظر دارید؟

در مرکز تعامل خوبی با مراکز دیگر، در حوزه بهره مندی از ظرفیت های علمی یا نیازسنجی و تلاش برای رفع مشکلات آنها و نیز در حوزه تعاملات سازمانی و ارتباط بخشی هست و البته ما در آینده به این نوع تعاملات به صورت جدی نیاز داریم؛ به خصوص در تعریف ارتباط ما با مرکز مدیریت حوزه علمیه و بعد با وزارت علوم و نیز نهادها و مراکز پژوهشی و آموزشی دیگری که وجود دارند.

در خصوص تعامل با حوزه علمیه باید عرض کنم که مرکز نور، یک مرکز حوزوی است و از دل حوزه علمیه بیرون آمده است و خودش را یک نهاد حوزوی می داند؛ چنان که تاکنون با مراجع معظم و علمای فاضل حوزه و نهادهای پژوهشی حوزوی ارتباط خوبی داشته است. این امر، از قدیم بوده و نکته جدیدی نیست؛ ولی از یک زاویه دیگری ما می توانیم تعاملات خودمان را با مجموع آن چیزی که با عنوان حوزه های علمیه می شناسیم، به خصوص مرکز مدیریت حوزه های علمیه، بازتعریف کنیم و به عنوان نقطه راهبری این جریان عظیم، به شکلی سازمان یافته تر و جدی تر سراغ آن برویم.

به عنوان نمونه، به پروژه ای اشاره می کنم که در حال انجام آن با مرکز مدیریت حوزه های علمیه هستیم. امروزه، مفهومی داریم به اسم علم سنجی که پیشرفت علم را مطالعه می نماید و گزارش و تحلیل می کند. این موضوع، مقدمه سیاست گذاری های بعدی برای ادامه کار می شود که البته برای خودش ابزارها و روش هایی دارد. ما در حوزه علوم اسلامی و متناسب با اقتضائات آن، کار علم سنجی را انجام نداده ایم. مرکز مدیریت حوزه علمیه، به دنبال آن است که این کار را انجام بدهد.

نکته قابل توجه در این مسئله، آن است که اگر کسی بخواهد علم سنجی را انجام بدهد، جز با تکیه بر داده های دیجیتال و نظارت بر روند تولید و مصرف محتواها سروسامان نمی گیرد و اصلاً از طریق نظارت و تولید مصرف در فضای دستی و سنتی، قابل انجام نیست؛ بلکه باید در یک فضای شبکه ای و دیجیتال اتفاق بیفتد. بحمدالله، این زیرساخت در مرکز فراهم است و می توان یک سامانه بزرگ علم سنجی را راه اندازی کرد. از طرفی، مرکز نور اعتبار لازم را برای اعتباردهی به این سنجش در اختیار ندارد. ازاین رو، مرکز مشترکی بین مرکز مدیریت حوزه های علمیه و مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی طراحی کردیم تا با یک مشارکت توأمان، مرکز علم سنجی علوم اسلامی را راه اندازی کنیم. اگر این تعاملات طرفینی به نتیجه برسد، ما یک مرکز مشترک علم سنجی علوم اسلامی تأسیس خواهیم کرد.

آنچه عرض کردیم، یکی از کارهایی است که ما در تعامل خودمان با مرکز مدیریت و نهادهای حوزوی در دستور کار داریم. امیدواریم این تعاملات خوب، در عمل به خروجی ها و دستاوردهای ارزشمند بینجامد.

در پایان، اگر نکته خاصی مورد نظرتان هست، بیان بفرمایید.

بنده در اینجا به سهم خودم، از حُسن نظر مجموعه کسانی که باعث شدند این مسئولیت خطیر به ما سپرده شود، تشکر می کنم. به نظرم حُسن نظر و لطف دوستان مجموعه خودمان و انعکاس آن، تأثیر بسزایی در این امر داشت و در این اتفاق، مجموعه همکاران و عزیزان، اعم از مجموعه مدیران سابق و بدنه مرکز، به ما لطف داشته و دارند و این، خیلی مهم بوده است.

همچنین، حُسن نظر و لطف مجموعه دوستان ما در نهادهای حوزوی، به ویژه شخص حضرت آیت الله اعرافی، و در راس همه، دفتر مقام معظم رهبری و شخص حضرت آقا که با بزرگواری خودشان، ما را مورد لطف قرار دادند، برای بنده خیلی مغتنم است. امیدوارم بتوانم پاسخ مناسب و درخوری به این الطاف در شکل ها و سطوح مختلف آن بدهم و در دوره جدید، به یاری خداوند بتوانیم در مرکز خودمان شاهد شکوفایی مضاعفی باشیم.

در اینجا لازم است تقدیر کنم از مجموعه کسانی که این کشتی را به اینجا رساندند و امروز ما بر قله افتخاراتی ایستاده ایم که خیلی از بزرگواران و عزیزان برای آن زحمت کشیدند؛ اعم از مدیران و دست اندرکاران برجسته و شناخته شده ای که بعضی در قید حیات نیستند و برخی از آنها در مرکز نیستند و بعضی نیز همچنان در مرکز در خدمتشان هستیم یا افراد گمنامی که در قالب تایپیست و مهندسان و محققانی که در سطوح مختلف در حال فعالیت بوده و هستند.

به خصوص جا دارد از شخص آقای دکتر شهریاری که بیش از دو دهه، یعنی قریب به ربع قرن، به خوبی سکان مرکز را به دست داشتند و در واقع، در دوره مدیریت ایشان، اتفاقات بسیار خوبی افتاد و ما قدردان همه زحمات ایشان هستیم و باید باشیم و در برابر همه اینها وظیفه سنگینی داریم. امیدواریم که بتوانیم وظیفه خودمان را در این دوره ای که کار به دست ما سپرده شده، به مدد همه بزرگوارانی که در خدمتشان هستیم، به خوبی انجام دهیم و امانتی را که طی سی سال مجاهدت دوستان، به دست ما سپرده شده است، به شایستگی پاس بداریم و به رشد و بالندگی برسانیم؛ ان شاءالله.

بسیار متشکر و سپاسگزاریم که وقت خودتان را در اختیار فصلنامه ره آورد قرار دادید برایتان آرزوی توفیق و سرافرازی داریم