اوّلین همایش ملی «هوش مصنوعی و علوم اسلامی» به منظور هم افزایی و تبیین بیشتر اهداف و توانایی ها، در چهارم آبان 1399 در شهر مقدس قم برگزار شد تا با گردهمایی صاحب نظران علوم حوزوی و دانشگاهی، علاوه بر شناخت ظرفیت ها، فرصت ها و تهدیدها، زمینه های هرچه بهتر این خیزش محقق شود.

هوش مصنوعی، به عملکرد سیستم هایی گفته می شود که در شرایط محیطی خاص می توانند تصمیم گیری صحیح داشته باشند و واکنش هایی مشابه رفتارهای هوشمند انسانی از خود نشان دهند؛ به عبارت دیگر، فرآیندهای هوشمند انسانی، نظیر شبیه سازی فرآیندهای تفکری و شیوه های استدلالی انسانی و پاسخ موفق به آنها و یادگیری و توانایی کسب دانش و استدلال برای حل مسائل، توسط ماشین انجام می شود.

هوش مصنوعی کمک می کند فرآیندی که توسط انسان در مدت چند ساعت یا چند روز، آن هم با درصد بالای خطا صورت می گیرد، در چند ثانیه و با دقت بالا تحقق یابد. بنابراین، هوش مصنوعی می تواند در زندگی انسان کاربردهای بسیاری داشته باشد.

نظر به پیشرفت های گسترده هوش مصنوعی، می توان از آن در حل برخی از مسائل دشوار یا پُرهزینه در علوم اسلامی نیز بهره گرفت و با صرفه جویی در وقت و همچنین افزایش دقت، گام بلندی در جهت پیشرفت این علوم برداشت. به علاوه، با به کارگیری ابزار قدرتمندی همچون هوش مصنوعی توسط محققان، دریچه های تازه ای از مسائل جدید علمی گشوده خواهد شد.

گستردگی موضوعات، مبانی و اطلاعات متعدد، عدم امکان عملی توجه همه جانبه به تمام علوم دینی در یک لحظه، ضرورت جست وجوی عمیق و دقیق و هوشمند در میان کتاب ها و...، از مواردی هستند که به روشنی، بر ضرورت توجه به حضور هوش مصنوعی در مسیر استنباط علوم اسلامی حکم می کنند.

ازاین رو، حوزه علمیه برای پاسخگویی و نقش آفرینی در چشم انداز جمهوری اسلامی ایران و بازآفرینی تمدن اسلامی، نیازمند ورود به عرصه های دینی و به ویژه عرصه فقهی از طریق ابزارها و امکانات جدید حوزه های مربوط به هوش مصنوعی است.

در ادامه، «ضرورت کاربست هوش مصنوعی در علوم اسلامی» در گفت وگو با جناب حجت الاسلام والمسلمین بهرامی، ریاست مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و نایب رئیس شورای سیاست گذاری همایش هوش مصنوعی به بحث گذاشته شده است.

ضرورت توجه به حضور و کار بست هوش مصنوعی در مسیر استنباط علوم اسلامی چیست؟ آیا با ورود هوش مصنوعی به این عرصه، شاهد رشد و پیشرفت علوم اسلامی خواهیم بود؟

در ارتباط با ضرورت کاربست هوش مصنوعی در علوم اسلامی، شاید بشود به رابطه علوم اسلامی و اصل موضوع فناوری اطلاعات و تاریخی که پشت سر گذراندیم، اشاره کرد. کاروان علم، در حال حرکت است و علوم مختلف در حال توسعه و رشد و نُمو هستند و علوم و مراکز علمی برای اینکه از این کاروان عقب نیفتند و به حیات خود ادامه بدهند، باید به روش ها و ابزارهای نوینی که توسط دانشمندان مختلف تولید می شود و توسعه پیدا می کند، مسلط شوند و از آن بهره برند. در حقیقت، هوش مصنوعی موجب توسعه بسیاری از علوم و همچنین حوزه های مختلف است و علوم انسانی با توجه به توسعه ای که تاکنون پیدا کرده، نیازمند است به این فناوری مسلط شود تا بتواند آن را در مسیر اهداف خود به کار گیرد. ازاین رو، حوزه علمیه برای پاسخگویی و نقش آفرینی در چشم انداز جمهوری اسلامی ایران، یعنی بازآفرینی تمدن اسلامی، نیازمند است به مرزهای جدید، به ویژه در حوزه فقه ورود پیدا کند تا بتواند به آنها پاسخی شایسته بدهد. برای چنین کاری، برنامه های متعددی در حال پیگیری است.

شاید آن روزی که استفاده از فناوری اطلاعات در علوم اسلامی، گام های نخستین خود را آغاز می کرد، کسی نمی توانست فضای امروز را در ذهن خود تصویر کند؛ حتی در ذهن کسانی که این کار را شروع کردند. شاید در حوزه علمیه به سختی بتوان یک کار آموزشی، پژوهشی یا حتی تبلیغی و ترویجی پیدا کرد که اصل یا بخشی از مقدمات آن، مبتنی بر ابزارهای فناورانه نباشد؛ نرم افزارهایی که در این زمینه تولید شده و پایگاه هایی که محتوای علوم اسلامی دارد، فعالیت هایی که در شبکه اجتماعی صورت گرفته و صورت می گیرد، همه اینها ابزارهایی هستند که به توسعه، تولید، تحلیل و ترویج علوم اسلامی می پردازند؛ طبیعتاً در ادامه، امروز یکی از قله های فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی است که در زمینه های مختلف به کار گرفته می شود.

اگر می خواهیم همان حرکت را ادامه بدهیم و استفاده قدرتمندی از فناوری نوین در علوم اسلامی داشته باشیم، ضرورت دارد که با هوش مصنوعی و ظرفیت هایش به خوبی آشنا شویم و رابطه آن را با علوم و متون اسلامی به درستی تشخیص دهیم و خیلی سریع بفهمیم که چه ظرفیت هایی در این ابزارها وجود دارد و چه مقدار می-توان از آن در علوم اسلامی بهره گیری کرد.

دنیای امروز، دنیایی است که در حوزه علوم به سرعت در حال توسعه و پیشرفت و طرح مسائل جدید است و همگی انتظارشان این است که علوم اسلامی گام به گام و حتی پیش تر از دنیای امروز حرکت کند و طبیعتاً بدون این ابزار، ما نمی توانیم. اگر مثلاً آن روز که صنعت چاپ آمد، عقب می افتادیم، جایگاه امروز را نداشتیم. اگر در استفاده از فناوری اطلاعات و دیجیتال کردن علوم اسلامی عقب می افتادیم، جایگاه امروز را نداشتیم و امروز هم باید به سرعت و به موقع از فناوری هوش مصنوعی در این مسیر استفاده کنیم.

آیا ممکن است هوش مصنوعی تهدیدهایی نیز در پی داشته باشد؟

هوش مصنوعی، مانند هر فناوری دیگری، همان طورکه فرصت هست، می تواند به یک تهدید هم تبدیل شود. گاهی چیزهایی در اذهان وجود دارد که به نظرم، خیلی تهدید جدی نیست؛ شاید بعضی اوقات این طور تصور می شود؛ به خصوص وقتی که ما درباره اجتهاد این موضوع را مطرح می کنیم. برخی اوقات، به شوخی یا جدی گفته می شود که آیا قرار است هوش مصنوعی جای فقیه را بگیرد؟ قطعاً این تصور درستی نیست و بنا نیست که چنین اتفاقی بیفتد؛ چنان که نسل اوّل فناوری اطلاعات، جای هیچ محققی را نگرفت؛ بلکه مسائل جدیدی را پیش رو گذاشت و سرعت حل مسائل را بالا برد. نباید این تهدید را جدی گرفت؛ ولی اگر ما در تسلط بر هوش مصنوعی و نیز فهم و روش به کارگیری آن عقب بیفتیم و رقیب ها این را به دست بگیرند، این امر، برای ما تهدید است.

به نظرم تهدیدی که در حوزه علمیه، در استفاده از هوش مصنوعی وجود دارد، آن است که ما صرفاً کاربر و استفاده کننده صرف باشیم و از خیلی مسائلی که پشت پرده اتفاق می افتد، باخبر نباشیم و ندانیم که اوّلاً چه بهره ای از اطلاعات ما می برند و ثانیاً آن را به چه سمت وسویی می برند. پس، بهتر است به جای اینکه صرفاً کاربر استفاده کننده از هوش مصنوعی باشیم، راهبر آن، در حوزه علوم و معارف اسلامی باشیم.

تاکنون در این زمینه در حوزه علمیه چه کارهایی صورت گرفته است؟

بهره گیری از هوش مصنوعی در حوزه های علمیه، در همه ابعاد کارکردی حوزه های علمیه قابل تصور است؛ از جمله در: آموزش، پژوهش، تبلیغ و ترویج، در موضوع سیاست گذاری و مدیریت حوزه های علمیه. بحمدالله، امروزه ظرفیت بهره گیری از هوش مصنوعی وجود دارد. اکنون در همه این حوزه ها از فناوری اطلاعات استفاده می شود و محتوای دیجیتال تولید می کنیم و همه اینها می توانند در اختیار هوش مصنوعی قرار بگیرند و به حرکت هایی که در حوزه علمیه در حال انجام هستند، شتاب ببخشند. بیشترین اتفاقی که تا امروزه افتاده، در حوزه پژوهش است و گام هایی که در مرکز نور صورت گرفته، از این قبیل است. به تعبیری، گام دوم مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، پرداختن به موضوع داده کاوی است که زیرمجموعه هوش مصنوعی قرار می گیرد؛ اگر ما مهم ترین کار مرکز نور را در گام اوّل، یعنی دیجیتالی کردن محتواها، منابع و متون اسلامی و فراهم کردن ظرفیت استفاده کاربران از این محتواها بدانیم، گام دوم، همان استفاده از هوش مصنوعی و تلاش برای فرآوری اطلاعات با استفاده از ماشین و عرضه هوشمند آن است.

همایش هوش مصنوعی با چه اهداف و انگیزه هایی برگزار می شود؟

به نظرم دو هدف عمده از برگزاری همایش هوش مصنوعی دنبال می شود؛ اوّل، هدف علمی و پژوهشی است. ما به دنبال این بودیم که علاقه مندان به فعالیت در این حوزه یا افرادی که به سبب مطالعات و سوابق علمی-شان دغدغه این موضوعات را داشتند، شناسایی و تجمیع کنیم و به دنبال این بودیم که در این همایش، دستاوردهای جدید و آخرین نظریات را در باب استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی گردآوری کنیم و در اختیار اهل فن قرار بدهیم.

دومین مورد، هدف ترویجی بود. تلاش ما این است که گفتمان استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی را در حوزه ترویج بدهیم و حوزوی ها، با مفاهیم، ظرفیت ها و تهدیدهای آن آشنا بشوند و خود این همایش و فعالیت های خبری که پیرامون آن صورت می گیرد، می تواند در این راستا مؤثر باشد. ازاین رو، پیش نشست های متعددی در مراکز مختلف و مدارس برجسته حوزوی و مراکز دانشگاهی در باب توسعه گفتمان هوش مصنوعی تشکیل شد.

مجموعه ای تحت عنوان «پروژه نجف» برای استفاده از آخرین دستاوردهای هوش مصنوعی در علوم اسلامی تشکیل شده است. در خصوص چشم انداز، اهداف و دغدغه آن توضیح بفرمایید؟

یکی از فعالیت هایی که در مورد استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی آغاز شده، فعالیتی است که در مؤسسه اشراق و عرفان با هدایت آیت الله اعرافی با عنوان «ناصر جامع فقیه» یا «نجف» شکل گرفته است؛ طبیعتاً یکی از محوری ترین علوم در میان علوم اسلامی، علم فقه است و بسیاری از فعالیت های در حال انجام در مؤسسات علوم اسلامی، به ویژه کار هایی که در عرصه فناوری اطلاعات شکل گرفته، فعالیت هایی است که در حوزه فقه صورت گرفت. استفاده از هوش مصنوعی در فقه، به عنوان یک دغدغه جدی شکل گرفت و با همکاری تعدادی از اساتید برجسته این حوزه، به خصوص جناب دکتر مینایی که چهره شناخته شده ای در این عرصه است، آغاز شد و امروز توسعه پیدا کرده و با همکاری مرکز مدیریت حوزه های علمیه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و همکاری دانشگاه علم و صنعت و مؤسسه اشراق و عرفان، این پروژه دنبال می شود. هدف از این پروژه، آن است که ظرفیت هایی از هوش مصنوعی را که برای استفاده در فقه وجود دارد، شناسایی کنیم و به کار بگیریم. البته بخش هایی از این ظرفیت ها را نیز در پاسخ به سؤال های قبلی عرض کردم.